Орох оронтой болох гэсэн хүмүүсийн хүсэл дээр дөрөөлөн, ашиг хонжоо олох гэсэн хэсэг бүлэг заавал гарч ирэх юм. 10 жилийн өмнө барилгын компаниуд орон сууцны талбайг дутааж, байртай болох гэсэн хүмүүсийн мөнгийг монжиж байлаа. Одоо харин даатгалын компаниуд орон сууцтай болох гэсэн иргэдийн эрэлтэд дөрөөлөн, эрээгүй аашлах болов. Хохирсон иргэд Санхүүгийн зохицуулах хороо (СЗХ), Монополын эсрэг газар, шүүхэд хандаж байна. Ипотекийн зээлдэгчдийн гэх жим энэ 3 байгууллага руу зурайжээ.
Төрийн байгууллагууд сайн дурын даатгалыг
заавал даатгал болгож хувиргажээ
СЗХ-нд 2019 оноос хойш ирсэн гомдлын 51.7% нь даатгалтай холбоотой байв. Даатгалтай холбоотой гомдол 2021 онд 201, 2022 онд 259, 2023 онд 609, 2024 оны эхний хагас жилд 526 иржээ. Гомдол гаргагчдын олонх нь нөхөн төлбөр олгохоос татгалзсан хэмээн тус байгууллагад хандсан байв. Ийм гомдол 2021 онд 133, 2022 онд 157, 2023 онд 214, 2024 оны эхний хагаст 178 ирсэн байна. Түүн дундаа ипотекийн зээлээр авсан орон сууц, амь насаа даатгуулсан иргэд тус хороо руу цувах боллоо. 2021 онд 15, 2022 онд 11, 2023 онд 38, 2024 оны эхний хагас жилд 32 иргэн ийм шалтгаанаар тус хороонд ханджээ.
Ипотекийн зээлээр байртай болсон иргэд тухайн орон сууцнаас гадна амь нас, эрүүл мэндээ бас даатгуулах шаардлагатай. Бүх банк үндсэн зээлдэгчийг хамтран зээлдэгчтэйгээ хамт амь нас, эрүүл мэндээ заавал даатгуулахыг шаарддаг. Зээл авсан иргэдийн даатгалд төлдөг мөнгө бага биш. Одоо банкууд ипотекийн 3% болон 6%-ийн зээл авч буй иргэдэд дээд тал нь 150 сая төгрөг өгч байна. Даатгалын үнэлгээ нь зээлийн дүнтэй тэнцүү байдаг. 150 сая төгрөгийн зээл авсан бол амь нас, эрүүл мэндээ 150 саяар даатгуулахыг банк шаарддаг. Банканд зээлээ төлөх тусам даатгалд төлөх мөнгө дагаад багасна.
Ипотекийн даатгалд 18-60 насныхан хамрагдана. Хураамж нь тухайн хүний эрсдэлээс хамаарч, 0.04%-0.11%. Залуу, эрүүл хүнийг арай бага, ахимаг насны, бие муутай бол ахиу мөнгөөр даатгадаг.
Ердийн болон урт хугацааны даатгалын 23 хэлбэр манай улсад бий. Үүнээс жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгал заавал, бусад нь сайн дурынх. Албан журмын даатгалын хэлбэрийг хуулиар, сайн дурынхыг СЗХ тогтоодог. Гэвч төрийн байгууллагууд сайн дурын даатгалыг заавал даатгал болгож хувиргажээ. Үүний эхлэлийг Төв банк тавьсан байх юм.
Монголбанкны ерөнхийлөгч 2008 онд “Ипотекийн зээлийн үйл ажиллагааны журам” баталж, 22.2.2-т “Зээл олгох шийдвэр гарсны дараа зээлдэгч болон барьцаа хөрөнгийг …. амь насны даатгалд хамруулна” гэж тусгасан бол 2016.10.25-нд “Орон сууцны ипотекийн санхүүжилтийн журам” гарган, 2.5.5-д “Зээлийн хугацаа дуустал холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу даатгалд хамрагдана” гэж заажээ. Үүнийг Засгийн газар өлгөн авч, 2018 онд “Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтийн журам” батлахдаа 4.2.9-т “Зээлдэгч зээлийн хугацаа дуустал холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу ам нас, эрүүл мэндийн болон барьцаа хөрөнгийн даатгалд хамрагдана” гэж оруулжээ. Энэ бол “Монголд хүн амьд явах баталгаагүй” гэдгийг Засгийн газар хүлээн зөвшөөрч, иргэддээ амьд явах баталгаа өгч чадахгүйд хүрснээ, Үндсэн хуулиа мөрдүүлж чадахгүй болсноо зарласан хэрэг юм.
Үүн дээр дөрөөлөн Монголын ипотекийн корпорац (МИК) зээлдэгчид тавих шалгууртаа “Зээлийн хугацаа дуустал эд хөрөнгө, амь насны даатгалд хамрагдана” гэсэн шаардлага нэмсэн байна. ХААН, “Хас”, “Голомт”, “Капитрон”, Төрийн банк, Худалдаа хөгжлийн банк гээд МИК-т нэгдсэн бүх банк үүнийг дагаж мөрддөг. Банк бүр үүнийг тусгасан журамтай.
Даатгалын компаниудад энэ бол сул олз. Тэд үүнийг өлгөн авч, “Ипотекийн зээлдэгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгал”, “Зээлдэгчийн эд хөрөнгийн даатгал” гэх мэт үйлчилгээ бий болгожээ. Зээлдэгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгалыг компаниуд гэнэтийн ослын даатгал гэх нэрээр хийдэг. Өнгөрсөн жил даатгалын компаниудтай гэрээ байгуулсан даатгуулагчдын 15.8% нь гэнэтийн осол, эмчилгээний даатгалд, 12.7% нь хөрөнгийн даатгалд хамрагджээ. Ипотекийн зээл авч буй иргэдийн ачаар өнгөрсөн жил даатгалын компаниудын хөрөнгийн хэмжээ 2023 оныхоос 20.2%-иар өсөж, 662.8 тэрбум төгрөгт хүрсэн бол 2020 онтой харьцуулахад 73.5%-иар нэмэгдэв.
Хохирсон иргэд эцэстээ шүүхэд ханддаг
Гэсэн ч тэд ашиг олохоо урьтал болгож, зээлдэгчийг хамгаалах үндсэн үүргээ тэр бүр биелүүлэхгүй байгаа юм. 2021 онд 64, 2022 онд 38, 2023 онд 41, 2024 оны эхний хагаст 32 иргэн ипотекийн даатгалтай холбоотойгоор СЗХ-нд гомдоллосон нь үүнийг нотолно. Иргэдийн мэдлэг, мэдээлэл дутууг ашиглан, даатгалын компаниуд нөхөн төлбөр олгохдоо хууль, гэрээнд заагаагүй шаардлага, хязгаарлалт тавих, тухайн даатгалын талаар тайлбарлаж ойлгуулахгүй байх, нөхөн төлбөр олгохоос татгалзах, олгохгүй удаах, даатгуулагчийг чирэгдүүлэх зэргээр хохироодог болохыг СЗХ тогтоожээ. Даатгалын нөхөн төлбөрийг нь олгохгүй удаасан тухай 2021 онд 21, 2022 онд 30, 2023 онд 158, 2024 оны эхний хагаст 112 гомдол тус хороонд ирсэн байв.
Тэр байтугай нөхөн төлбөрийг нь бүрэн олголгүй, мөнгө суутгадаг аж. Ийм зөрчил 2021 онд 22, 2022 онд 25, 2023 онд 33, 2024 оны эхний хагаст 35 гарчээ. Даатгалын компаниуд даатгуулагчид хэлэхгүйгээр гэрээг өөрчлөх, даатгалын зүйлийг гэрээнд зөрүүлж бичих зэргээр байж боломгүй аргаар даатгуулагчийг хохироосон, даатгал олгохоос зайлсхийсэн зөрчил ч гаргасан байлаа. СЗХ 207 иргэн, хуулийн этгээдэд 6 тэрбум 741 сая төгрөгийн нөхөн төлбөр олгуулахаар шийдвэрлэсэн ч компаниуд 117 даатгуулагчид 3 тэрбум 744 сая төгрөг олгожээ. Түүнчлэн утсаар гомдол гаргасан 4 иргэний 8 сая төгрөгийн нөхөн төлбөрийг төлүүлсэн байна. Өнгөрсөн жилийн эхний хагаст 61 даатгуулагчийн 2 тэрбум 33 сая төгрөгийн нөхөн төлбор олгуулахаар СЗХ шийдвэрлэсэн бол даатгалынхан 24-т нь 899.9 сая төгрөг олгожээ. Үүнээс үзвэл СЗХ иргэдийн гомдлыг бүрэн шийдүүлж чаддаггүй, компаниуд ч тус хорооны шаардлагыг тэр бүр биелүүлдэггүй аж.
Хохирогчдын нэг Ө “Ипотекийн зээлээр байр авахын тулд гэнэтийн ослын даатгалд хамрагдсан. Аль компанид даатгуулахыг банк зааж өгсөн. Нөхөн төлбөр авах гээд тэр компанид хандахад, “Гэрээн дээрх оношоос эмнэлгийн онош зөрсөн. Гэрээнд заасан оношоор л нөхөн төлбөр олгодог. Заагаагүй оношоор төлбөр олгохгүй” гэсэн. СЗХ-ноос бичиг аваад очиход “Ийм бичиг ирж л байдаг” гээд тоогоогүй. Банк, даатгал, СЗХ-ны хооронд 6 сар хөөцөлдөж байна. Одоо шүүхэд хандахаас өөр арга үлдсэнгүй” гэж ярилаа.
Гомдлоо барагдуулж чадаагүй иргэд шүүхэд ханддаг. Улсын дээд шүүх 2018.04.05-нд 550, 2019.01.15-ны өдөр 56, 2019.03.12-ны өдөр 330, 2020.10.27-ны өдөр 724, 729, 2020.12.16-ны өдөр 813, 2021.10.05-ны өдөр 1158, 2023.02.14-ний өдөр 29 …. гэх мэт дугаартай тогтоолоор ипотекийн зээлдэгчийн ам нас, эрүүл мэндийн даатгалын маргааныг шийдвэрлэжээ. Энэ бол УДШ хүртэл явсан зарга. Замын дундаас залхсан, больсон хүн олон бий. Даатгалын компаниуд иргэдтэй гэрээ байгуулахдаа эрсдэл гэж юуг хэлэхийг ойлгомжгүй тусгах, гэрээний нөхцөлөө бүрхэг бичих, утга санааг бүрхэгдүүлэх, мэдүүлгийн маягтыг даатгуулагчаар баталгаажуулахгүй орхих, даатгуулагчид эрсдэлээ сонгох эрхийг нь эдлүүлэхгүй байх зэргээр хохироодог аж. Энэ нь нөхөн төлбөр олгохоос зайлсхийх арга юм. Шүүхэд хандсан хүн бүр нөхөн төлбөр авч чаддаггүй нь даатгалынхны энэ аргаас болдог аж.
А, Ш нар 6%-ийн хүүтэй зээлээр 2020 онд байр авч, амь нас, эрүүл мэнд, байраа 2043.04.25-ныг дуустал даатгуулжээ. 2022 онд А зүрхний цочмог шигдээсээр нас барж, хамтран зээлдэгч Ш нөхөн төлбөр гаргуулахаар даатгалын компани ханджээ. Тэд 80 сая төгрөгийн зээл төлөх үлдсэн байв. Түүний тал буюу 40 сая төгрөгийг А хариуцсан гэж Ш үзээд, уг мөнгийг гаргуулахаар даатгалын компанид хандсан ч өгсөнгүй. А, Ш нар амь нас, эрүүл мэндээ бүхэлд нь даатгасан гэж бодож явтал зөвхөн ослын даатгалд хамрагдсан болж таарав. Тухайн компани ч тэдэнд тэгж ойлгуулсан гэнэ. Гэтэл А ослоор бус, өвчнөөр нас барсан тул даатгалаас юу ч олж долоохгүй болжээ. СЗХ-нд хандсан ч “Даатгалаас нөхөн төлбөр авах эрсдэл үүсээгүй байна” гэсэн хариу өгчээ. Ингээд тэр шүүхээр 2 жил гаруй хөөцөлдөн, анхан болон давж заалдах шатны шүүхээс заргаа авсан ч УДШ даатгалын компанийн талд шийдвэр гаргаж, тэр хоосон хоцров.
Банк өөрийгөө ч зээлдэгчээ ч эрсдэлд оруулж байна
Ипотекийн даатгал нь барьцаа хөрөнгийн, зээлдэгчийн амь нас, эрүүл мэндийн гэсэн 2 даатгалаас бүрдэнэ. Даатгалын компаниуд дотроо ердийн, урт хугацааны гэсэн 2 ангилалтай. Ердийн даатгалын компаниуд үйлдвэрлэл, зам тээвэр, ахуйн, байгалийн үзэгдэл гэх мэт гэнэтийн ослыг даатгадаг бол урт хугацааны даатгалынхан аливаа шалтгаанаар нас барах, хөдөлмөрийн чадвараа алдах, өвчлөх гэх мэт аливаа эрсдэлийг даатгадаг. Энэ ялгааг даатгалынхан иргэдэд тодорхой хэлдэггүй, асуултад нь толгой дохиод, чимээгүйхэн гэрээ байгуулж, мөнгийг нь аваад явуулчихдаг аж.
Тиймээс ипотекийн зээл авч буй иргэд урт хугацааны даатгалаар үйлчилдэг компанид хандах хэрэгтэй. Ийм компани манай улсад ердөө 2 бүртгэлтэй бол ердийн даатгалын 15 компани бий.
Банкууд орон сууцны зээл авахыг хүссэн хүн бүрийг ипотекийн даатгалд хамрагдахыг шаардахдаа өөрийгөө эрсдэлээс хамгаалах зорилго агуулдаг. Гэтэл даатгалын компани нөхөн төлбөр олгохгүй бол зээлдэгч, банк хоёул эрсдэл хүлээнэ. Ш гэхэд хоёулаа 80 сая төгрөгийн зээл хувааж төлөх байтал А-г нас барсны дараа ганцаараа төлж байна. Энэ нь түүний хувьд ч, банкны хувьд ч өндөр эрсдэл.
Ийм эрсдэлийг банкныхан урьдчилан тооцох боломжтой. Тэд эрсдэлээ тооцохдоо зээлдэгчийг даатгуулахаа л бодсоноос бус, ямар даатгалд хамруулах ёстойг бодоогүй нь хохирч буй иргэдэд тохиолдсон явдал харуулж байна. Банк, даатгал гэх нэг салбарын, аль алиныхаа онцлогийг мэддэг 2 байгууллагатай холбоотой энэ үйл явдлыг санамсаргүй гэхэд бэрх. Ердийн, урт хугацааны даатгалын ялгааг банкныхан мэднэ. Даатгалын компаниудын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг мэдэж байж хамтран ажиллаж, зээлдэгчээ тийш нь илгээх учиртай.
Тэгтэл “Энэ компанид даатгуулаад ир”, “Манайх энэ компанитай гэрээтэй”, “Даатгуулахгүй бол 6%-ийн хүүтэй зээлийг чинь цуцалж, банкныхаа өндөр хүүтэй зээл рүү шилжүүлнэ” гэх зэргээр банкныхан дарамталдаг тухай зээл авсан хүмүүс ярьж байна. “Даатгалын компанийн нэр цохож явуулсан”, “Зээл авахын тулд аргагүйн эрхэнд даатгуулсан” хэмээн шүүхэд хандсан иргэд мэдүүлжээ. Банкныхан даатгалд зуучлах үйл ажиллагаа явуулдаг болсноос хойш зээлдэгчээ ингэж шахаанд оруулдаг болсон байна. Даатгалын компаниудтай гэрээ байгуулаагүй банк ч алга. Тухайлбал: “Х” банкны Дорноговь аймгийн Замын-Үүд дэх салбар 2021.09.13-нд “БД” даатгалын компанитай хамтран ажиллах гэрээ байгуулжээ. Тус банк орон сууцны зээл авсан хүн бүрийг тус компанийн даатгалд зуучлан хамруулдаг аж. Даатгал, банк гэсэн 2 бизнесийг зэрэг эрхэлдэг компани хүртэл бий.
Даатгуулагчид хохирч байгаа нь СЗХ-ны алдаа
СЗХ хэрвээ “Ипотекийн даатгалын үйл ажиллагааны журам” гаргахдаа ипотекийн зээлийг урт хугацааны даатгалд хамруулахаар зааж өгсөн бол ийм асуудал үүсэхгүй, иргэд хохирохгүй байх байлаа. Даатгалын салбарыг хянадаг байгууллага нь ийм алдаа гаргаж, үүнийг нь даатгалын компаниуд ашиглан, сул ашиг олжээ. Даатгалын зах зээлийн хөрөнгө өнгөрсөн жил 20.2%-иар өсөж, 25.5 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашиг олов. Хамгийн их ашиг олсон нь ердийн даатгалын компаниуд. Тэдний хөрөнгийн даатгал 2023 онд 22.3%, 2024 онд 25.6%, гэнэтийн осол, эмчилгээний даатгал 2023 онд 14.4%, 2024 онд 15%-иар нэмэгджээ. Энэ бол ипотекийн зээл авсан иргэдийн орон сууц, амь насыг даатгасны үр дүн.
Ипотекийн зээлд хамгийн ихдээ жилд 700 тэрбум төгрөг зарцуулж ирсэн Засгийн газар өнгөрсөн сонгуулийн өмнө “Эрдэнэс Монгол” компаниас 500 тэрбум төгрөг гарган, уг зээлд зориулсан. Үүгээр 12.150 зээлдэгч байртай болж, бүгд авсан байр, амь нас, эрүүл мэндээ албан шахалтаар даатгуулж, даатгалын компаниудыг башийлгажээ. Ноднин даатгалын гэрээ байгуулсан нийт даатгуулагчийн 79.8% нь иргэн байв. Үүний буянаар ердийн даатгалын компаниудын нийт хөрөнгийн хэмжээ 24.2%-иар өсөн, 582.3 тэрбум төгрөгт хүрсэн бол урт хугацааны даатгалын компаниудын хөрөнгө 10.4%-иар нэмэгдэн, 18.2 тэрбум төгрөг болжээ. Зээлдэгчдийн олонх нь ердийн даатгалын компанитай гэрээ байгуулсан байгаа биз. 1.4 их наяд төгрөгийн зээлийг эрсдэлээс хамгаалах гээд эрсдэлд оруулчихсан гэсэн үг.
“Ниргэсэн хойно нь хашхирав” гэгчээр СЗХ даатгалын үйл ажиллагааг зохицуулж байсан хэд хэдэн журмаа 2024.11.15-нд нэгтгэж, “Даатгалын багц дүрэм” болгожээ. Ипотекийн зээлдэгчийн амь нас, эрүүл мэндийг гэнэтийн ослын даатгалд хамруулдгийг үүгээр болиулж, урт хугацааны даатгалд даатгахаар болгожээ. Ипотекийн зээлтэй 122 мянган айл үүнийг мэдээгүй, гэнэтийн ослын даатгалдаа мөнгөө төлсөөр байгаа юм. Тэдний нэг И “Төрийн банкнаас ипотекийн зээл авсан. Даатгалын мөнгийг тус банк миний цалингийн данснаас шууд татчихдаг. Амь нас, эрүүл мэндийг маань бүхэлд нь даатгасан гэж ойлгосон. Даатгалуудын ялгааг мэдэхгүй” гэж ярилаа.
Даатгалын бизнес ипотекийн зээлээс хальжээ
Ипотекийн зээлтэй иргэд одоо 9.4 их наяд төгрөг төлөх үлджээ. Үүний 9.2 их наяд нь хэвийн, 117 тэрбум нь анхаарах, 81.2 тэрбум нь чанаргүй гэсэн ангилалд оржээ. Ипотекийн даатгал уг нь зээлдэгч, банк хоёрын эрсдэлийг хаах, даатгалын салбарыг дэмжих зориулалттай. Гэтэл даатгалынханд хожоотой, зээлдэгчид алдагдалтай болжээ. Даатгалынхан ноднин 25.5 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашиг олж, 115.6%-ийн ашигтай ажилласан байхад, СЗХ-нд гомдол гаргасан иргэдийн 50 гаруй хувь нь даатгалын талаар зарга мэдүүлсэн байна. Монополын эсрэг газарт энэ оны 1 дүгээр сард 240 иргэн гомдол мэдүүлсний 18 нь банк, даатгалтай холбоотой байв. Үүнээс үзвэл СЗХ, Монополын эсрэг газар, шүүх рүү гаргасан даатгуулагчдын жим балрах нь байтугай өргөжих янзтай.
Учир нь ХААН, Худалдаа хөгжлийн банк зөвхөн ипотекийн зээлээр тогтохгүй, өөрийн хөрөнгөөр зээл олгохдоо ч амь насаа даатгуулахыг шаарддаг болжээ. Зарим банк техник, тоног төхөөрөмж, бараа материал авахад ч даатгуулахыг шаардаж байна.
Дорноговь аймгийн Замын-Үүд сумын иргэн Х, Д нар 2019 онд орон сууцны зориулалтаар 19.8 сая төгрөгийн зээл 21.6%-ийн хүүтэй, 10 жилийн хугацаатай авчээ. Тус банк зээл олгохдоо “БД” компанид тэднийг зуучилж өгөн, зээлдэгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгалд даатгуулжээ. Д 2022 онд тархины цус харвалт гэсэн оноштойгоор нас барсан тул нөхөр нь 2023 онд нөхөн төлбөр авахаар даатгалынхаа компанид хандтал өгсөнгүй. СЗХ-нд хандсан ч даатгалын компанийн зөв болж таарав. Тухайн компани тэднийг гэнэтийн ослын даатгалд хамруулсан, амь нас, эрүүл мэндийн даатгалд даатгаагүй байлаа. Учир нь тэдэнд тухайн банк амь нас даатгадаг урт хугацааны даатгалын компанитай биш, гэнэтийн осол даатгадаг ердийн даатгалын компанитай гэрээтэй байв.
Үүнийг мэдсэн Д “Банк буруу компанид зуучилж өгсний улмаас хохирсон. Амь насны даатгалд хамруулах ёстой байтал гэнэтийн ослын даатгалд биднийг даатгуулсан байна. Банк биднийг төөрөгдүүлсэн” хэмээн шүүхэд хандаж, банкнаас 17.2 сая төгрөг нэхэмжилжээ. Нийслэлийн Чингэлтэй дүүргийн шүүх 2024 онд түүний нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгожээ. Нийслэлийн Иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх ч уг шийдвэрийг хэвээр үлдээв. Д ийн 2 жил хөлөө хүрэх газраа хүртэл заргалдаад, 1 ч төгрөг олж авч чадсангүй. Харин ч шүүхэд 500 гаруй мянган төгрөг нэмж зарлагадав.
СЗХ, даатгалын салбарынхан эдүгээ даатгалд хамрагдах хүн олширч байгаа тухай сайрхан мэдээлж байгаа ч бодит байдал дээр иргэдийг орон сууцны зээлээр барьцаалан, сайн дурын даатгалд албан хүчээр хамруулж байгаа юм. Үүнийгээ тэд ярихгүй байна.
Нөхөн төлбөр олгохгүй байх олон заалт гэрээнд байна
Даатгал өөрөө бас эрсдэлтэй аж. Гэрээг нь сайн уншвал даатгуулагчид нөхөн төлбөр олгохгүй байх заалт олон байна. Амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөө даатгуулсан хүн хөдөлмөрийн чадвараа алдлаа гээд даатгалаар зээлээ төлүүлнэ гэсэн баталгаа байхгүй. Нас барсан байсан ч тэр.
Даатгуулагч санаатайгаар биеэ гэмтээсэн, амиа хорлосон, хорлохыг завдсан зэргээс болоод хөдөлмөрийн чадвараа алдсан бол даатгалын компаниас сохор зоос ч олж авч чадахгүй. Гэртээ, машиндаа угаартах, толгой нь эргээд өндрөөс ойчих, голд хөл алдан живэх гэх мэтчилэн хүнд хэзээ ч юу ч тохиолдож мэднэ. Түүнийг санаандгүй угаартсан, толгой нь эргээд унасан, санаандгүй живснийг цагдаа, шүүх эмнэлгийнхэн тогтоож чадахгүй байх эрсдэл бий. “Архи уусан үедээ гол руу орно гэдэг бол амиа хорлолт”, “Угаар мэдрэгчийнх нь зай дуусчихсан байхад солиогүй байгаа нь амиа хорлолт”, “Машинаас угаар ялгардгийг мэдсээр байж унтраалгүй дотор нь унтах нь амиа хорлолт” гэж л үзнэ. Тэгвэл даатгалаас юу ч олдохгүй. Үлдсэн хүмүүс нь л зээлийг нь төлнө. Даатгалд төлсөн мөнгө тэр компанийн орлого болно.
Нөхөн төлбөр олгохгүй байх нөхцөл гэдэгт “Аливаа өвчин, даатгалд хамрагдахаас өмнө учирсан ослын улмаас олсон гэмтлийн урхгаас үүдсэн аливаа хохиролд даатгал олгохгүй” гэсэн заалт байна. Энэ бол маш аюултай заалт. 80 ам метр талбайтай байр зээлээр авсан хүн 10 жил зээлээ төлчхөөд, цус харвасан гэж бодъё. “2021 онд ковид тусаад, зүрхэнд нь согог үүсчихсэн юм байна. Тэр нь хүндэрсээр, аминд нь хүрчээ” гэж эмч хэлэхэд л даатгал үйлчлэхгүй. Гэтэл Монголд 3 хүн тутмын 1 нь ковид туссан. Ганцаараа байхдаа зүрх нь хаагдсан, орой нь унтаад өглөө нь сэрээгүй хүн зөндөө. Осол, гэмтлийн урхаг хэзээ илрэхийг бүү мэд шүү дээ. Уушги, амьсгалын замын өвчнийг Улаанбаатарын утаанаас үүдэлтэй гэвэл даатгалаас мөнгө авах ганц ч хүн олдохгүй.
Ийм хүнд даатгалынхан нөхөн төлбөр олгоогүй баримт байна. 2017 онд Д ипотекийн зээлээр байр авч, банкнаас шаардсаны дагуу амь нас, эрүүл мэндээ даатгуулжээ. Тэр ноднин хиймэл шүдээ санаандгүй залгиж, улаанхоолойгоо шархлуулан, амиа алдав. Хамтран зээлдэгч нь даатгалын компанидаа хандсан ч “Гэрээнд заагаагүй оношоор нас барсан” гээд нөхөн төлбөр олгосонгүй. СЗХ-нд хандахад “Нөхөн төлбөр олгох нь зүйтэй” гэсэн ч даатгалын компани зөвшөөрсөнгүй.
Даатгалаа байтугай зээлээ төлж чадахгүй үе ч хүнд тохиолдож мэднэ. Тэгвэл бас л асуудалтай. Энэ мэтчилэн даатгуулсан хүнд нөхөн төлбөр олгохгүй байх олон заалт бодож олоод, даатгалын компаниуд жагсаачхаж.
Гэтэл одоо 35 мянган айл ипотекийн зээлээр орон сууц авахаар банкуудад хүсэлт гаргаад байна. Тэдний 15 мянга нь өнөө жил оосор бүчгүй өргөөтэй болно. Бүгд даатгуулна. Даатгалаас учрах хохирлын далайцыг багасгахын тулд хэдэн ажил хурдан хийх хэрэгтэй байна.
- Даатгуулж буй иргэдэд даатгалын компаниудын ялгаа, даатгалын хэлбэр, давуу тал, эрсдэлийн талаар бодит ойлголт өгөх нь чухал байна. Энэ бол СЗХ, Монголбанкны хариуцах ажил.
- Зээлээр байр авч, амь нас, эрүүл мэндээ даатгуулсан хэмээн андуурч яваа иргэд даатгалын гэрээгээ эргэн харж, шинэчлэх шаардлагатай. Энэ ажлыг СЗХ, арилжааны банкууд оройлон хийх учиртай.