УИХ-ын гишүүн Д.Бум-Очиртай ярилцаа

–Таны хувьд Их хурлын гишүүнээр сонгогдохоосоо өмнө хаана, ямар ямар ажил эрхэлж байсан бэ?

-Миний үндсэн ажил, мэргэжил бол судлаач хүн. Анх хэл бичгийн ухаан,тэр дотроо аман зохиол, монголчуудын зан үйл, шүтлэг бишрэлийг судалж байсан. Шинжлэх ухааны академид Хэл, бичгийн ухааны доктор хамгаалсан. Мөн миний сонирхдог энэсэдвүүдийг судалдаг өөр нэг шинжлэх ухааны салбар бол соёлын хүн судлал. Тиймээс Кембрижийн их сургуульд нийгмийн антроплогиар магистр, доктороо хамгаалж ирээд МИУС-даа багшилсан. МУИС-д би анх 1998 оноос дагалдан багшаар орж байлаа. Түүнээс хойш л голдуу багшлах, судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажил хийх зэргээр ажилласан. Харин 2021 оны эхээр Соёлын сайдын ахлах зөвлөх болсон. Удалгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж, одоогийн Ерөнхийлөгч өөрийн Соёл, шашны бодлогын зөвлөхөөр ажиллах санал тавьсан.Гурван жил орчим эндээ ажиллаж байгаад өнгөрсөн сонгуулиар жагсаалтаар УИХ-ын гишүүн болсон.

–Өнгөрсөн намрын чуулганы үеэр гишүүний хувиар ямар хуулийн төсөл, ажлын хэсгүүдэдажилласан бэ?

-Чиглэл, чиглэлээрээ ажлын хэсэг,Байнгын хороондоо ороод явдаг юм байна лээ. Тиймээс би Боловсрол, соёл, шинжлэх  ухаан, спортын болон Аж үйлдвэржилтийн байнгын хороонуудад харьяалагдаж байна. Ёс зүй, дэгийн байнгын хорооны гишүүнээр ажиллаж байгаад өөрийн хүсэлтээр аж үйлдвэржилтийн байнгын хороонд орсон. Учир нь би мал аж ахуй дээр суурилсан хөдөө аж ахуйг нэлээдсонирхдог. Миний судалгааны чиглэл ч гэсэн нүүдлийн мал аж ахуй, уламжлал гэдгээрээ холбогдчихоод байдаг юм. Мөн нэлээд хэдэн ажлын хэсэгт орж ажиллаж үзлээ. Тухайлбал, шинэ Хархорум хот байгуулах ажлын хэсэг байна. Саяхан хуультай боллоо. Манайх зөвлөхөөр ажиллаж байх үед Ерөнхийлөгч энэ зарлигийг гаргаж байсан л даа. Тиймээс зарлигийн гол үзэл санаа, цаашдаа энэ хот маань юу болох вэ гэдгийг түүх, соёлын үүднээс зөвлөж, хамтарч ажиллаж байсан. Хархорум хотын тухай хуулийн гол үзэл санаан дээр анхаарч ажиллалаа. Түүх, соёл нүүдлийн соёл иргэншил гэдэг зүйлүүдээ илүү их шигтгэж өгөх гэж хичээсэн. Ер нь хуулийн гол үзэл санаа нь зөв байх нь цаашдаа тухайн хууль хэрэгжих, уламжлагдаад явах ач холбогдолтой гэж харсан. Мөн Хүний эрхийн хоёрдугаархөтөлбөр, Төрийн албан хаагчийн ёс зүйн асуудлыг судалж, танилцуулах гээд олон ажлын хэсэг байгаа. Ер нь ёс зүй гэж бид юуг хэлэх юм. Хүчээр ёс зүйг суулгачихдаг юм уу. Эсвэл цаг хугацааны бий болдог зүйл үү гээд олон зүйл бий. Ер нь Их хурал дээр ихолон ажлын хэсэг гарсан.

-УИХ-ын даргын захирамжаар 54 ажлын хэсэгбайгуулсан бил үү?

-Тийм, УИХ-ын даргын захирамжаар ажлын хэсгүүд байгуулагдсан. Би өөрөө боловсролын байгууллагад ажиллаж байсан учраас салбарынхаа ажлын хэсгүүдэд мөн орсон. Өмнө нь 2023 онд Ерөнхий боловсролын сургууль, манай боловсролын системд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг өөрийнхөө хэмжээнд судалж, шийдвэрлэх арга замуудыг бодож боловсруулах тал дээр ажиллаж байсан. Ингээд яриад байвал олон ажлын хэсэгт байгаа.

–УИХ-ын гишүүн болоод хийж хэрэгжүүлье гэж бодож буй, судалж боловсруулж боловсруулж байгаа хуулийн төсөл юу байна вэ ?

-Боловсролын багц хуулийг өмнөх парламентын үед баталсан. Ингэж багц байх ньих ач холбогдолтой юм байна гэдгийг ойлгосон. Уялдаа холбоо нь их сайжирдаг юмбайна лээ. Энэ дотор нэг хууль гарч чадалгүй үлдсэн. Тэр нь Судалгааны их сургуулийнтухай хууль гэж байгаа. Бид өмнө нь дээд боловсролын реформын асуудлаар МУИСдээрээ олон ажил хийж, судалж үзэж байсан. Тийм ч болохоор энэ хуулийг их сонирхож, өргөн барьчих болов уу гэж бодож байгаа маань энэ Судалгааны их сургуулийн тухай хуульбайна даа. Саяхан МУИС маань дэлхийд 1500-д орлоо гэж байна. Нэг бодлын амжилтюм шиг санагдана. Гэвч жаахан гунигтай шүү дээ. Бид цаашдаа 1500-д баймааргүй байна шүү дээ. Монголын залуучууд бүгдээрээ гадны том сургуулиудад тэтгэлэг аваад,эсвэл төлбөрийг нь төлөөд сурах боломжгүй. Гэхдээ тэр боловсролыг бид эндээ өгөх боломжтой. Миний хувьд Кембрижийн их сургуульд доктороо хамгаалж, МУИС- даа эргэж ирээд тэр сургуулийн хөтөлбөрийн тодорхой хэсгийг нь Монголынхоо системд ойртуулж, боловсролын хөтөлбөрөө шинэчлэх асуудлыг хөндөж байсан. Дараа нь манай нэг шавь “Таны заасан зүйлийг энд заагаад байна” гэж хэлж байсан. Энэ үг надад их сэтгэгдэл төрүүлсэн. Учир нь гадаадын том Их, дээд сургуульд суралцаад ирсэн хүмүүс маань ингэж боловсролын хөтөлбөр зохиочих боломж нь бүрэн байгаа. Энэ зохиосон хөтөлбөрийг нь оюутнуудад мэдлэг болгоод өгчих хүний нөөцийг бэлдэх. Ерөөсөө ийм л зүйл байгаа юм. Манай Антропологи, археологийн тэнхим бол дэлхийн жишгийн хөтөлбөрт ойртуулах, хүний нөөцөө бэлдэх тал дээр хамгийн сайн ажилласан гэж би боддог. Тэгэхээр ийм байдлаар ажиллах нь илүү үр дүнтэй юм биш үү гээд байгаа юм. Үүнийгээ чуулганы хуралдаан дээр ч хэлсэн. Сүүлийн үед чинь манайх гадаадад явж эмчлүүлж байгаа урсгалыг зогсоохын тулд дотооддоо эмчилдэг болохын төлөө хичээж, тэр нь сайн хэрэгжиж байгаа. Яг үүн шиг боловсролын салбарт ийм аргыг хэрэглэх хэрэгтэй байна. Бүс нутагтаа ядаж боловсролын салбараа гаргаад ирмээр байгаа юм. Ийм итгэл үнэмшилнадад байдаг. Харин үүнийг хийхийн тулд Судалгааны их сургуулийн тухай хуулийг нь гаргаж өгөхгүй бол хууль эрх зүйн орчин нь бүрдэж өгөхгүй байна. Үүнийг дагаад маш олон зүйл өөрчлөгдөнө. Гэхдээ ингэж байж нөхцөл байдалдээрдэнэ. Тиймээс Байнгын хорооны дарга, гишүүдтэйгээ энэ хуулийг явуулъя гэж ярьж байгаа. Өөр орж ажиллая гэж бодож байгаа хууль бий. Жишээлбэл, Төр, сүм хийдийн  харилцааны тухай хууль гэж  байна.

–Ерөнхийлөгчийн энэ талын асуудлыг хариуцсан зөвлөх байсан болохоор танд нэлээд ойрхон байгаа болов уу?

-Шашны эрх чөлөөний тухай хууль нэг хэсэг яригдаад 2019 онд судалгаа гараад, гадны сүм хийдүүдийн тоо Монголд их олон байна гээд бужигнаад өнгөрсөн. Нэлээд их хэл ам дагуулсан. Дэлхийд шашны эрх чөлөөний тухай бие даасан хуультай ч орон байна. Бас зөвхөн Үндсэн хуулиараа шүтэх, эс шүтэх эрхийг нь нээгээд өгчихсөн, түүгээрээ зохицуулдаг орнууд ч бий. Харин миний бодоход манайх Үндсэн хуульдаа заагаад өгчихсөн нь л гол зүйл юм. Үүнийг нарийвчилж, задалж хууль болгох, эсвэл болгохгүй байх маш олон шалтгаан байдаг юм байна лээ. Гэхдээ үүнийг илүү нарийвчилж заах нь шаардлагагүй байх. Хоёрдугаарт, янз бүрийн эрсдэл үүсгэж, эрх чөлөөг нь хязгаарлах ч заалтууд орчих магадлалтай.

-Хэрэв ингэж нарийн зааж хуульчилбал шүтэх эрхийг нь хязгаарлах, Үндсэн хуулиа зөрсөн ч хууль гарчихаж магадгүй юм биш үү?

-Яг тийм. Монголд олон шашин хөгжиж байна. Тэд чинь бидний эрх чөлөөг нээж өгөх хууль гэдэг юм бодоод байгаа байхгүй юу. Гэтэл тэр хууль нь манай олон нийтийн хүсэл эрмэлзэлд нийцэх үү. Бид чинь түүх соёл, итгэл үнэмшилдээ ямар их хүндэтгэлтэй ханддагард түмэн билээ. Ард түмэн дургүйцээд босоод ирвэл ард түмний төлөөлөл болсон Их хурал чинь тэднийгээ сонсоно шүү дээ. Монгол Улсынхаа онцлогийг бодолцох ёстой.Бид чинь нэг үндэстэн давамгайлсан улс. Тиймээс тэднийхээ түүх соёл, итгэл үнэмшил, байр суурийг ямагт хүндэтгэж үзнэ. Тийм учраас би үүнийг нь нэг их хөндөх хэрэггүй гэж боддог. Тэгээд ч нийгмийн бүх харилцааг хуульчилна гэж байхгүй. Ёсзаншил, нийгмийн харилцааны хэм хэмжээгээр явж байдаг маш олон зүйл бий.

–Соёлын өвийн тухай хууль дээр та юу хэлэх вэ?

-Ер нь манай Соёлын өвийн тухай хуулийн зарим зүйлд өөрчлөлтүүд орох хэрэгтэй.Хамгаалах чадамжийг нь илүү нэмэгдүүлж өгөх ёстой гэсэн бодолтой явдаг. Үнэнийг хэлэхэд, соёлын өвийн маш олон зүйл устаж үгүй болж буй нь зөндөө байна.

–Гадагш нь гаргаж зардаг тч гэж их ярьдаг шүү дээ?

-Тийм юм байна. Дээрээс нь цаг үеэ дагаад санаатай болон санамсаргүй байдлаар устаж байгаа нь ч бий. Тиймээс энэ асуудал дээр судалгааны түвшинд ажиллаад явж байгаа. Соёлын өвүүд яг хуучин байсан газартаа байна уу, үгүй юу гэдгийг нь шалгаж тодруулах хэрэгтэй. Аймаг, орон нутгийнхан нь хогийн цэг байгуулчихсан. Гэтэл дор нь Хүннүгийн үеийн булш бунхан байх тохиолдол ч байна шүү дээ. Тиймээс үүнийг нэг цэгцлэх шаардлага байна. Ингэхийн тулд хуульд нь тодорхой өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Цаашлаад соёлын салбарынхаа хуулиудыг багц хууль болгож уялдаа холбоог нь сайжруулбал яасан юм гэдгийг ч салбар яамныхантай ярьж байгаа. Энэ бол их том ажил. Маш их судалгаа шаардагдана. Уул уурхайн  компаниуд зөвхөн байгаль орчны үнэлгээнээс гадна нийгэм соёлын үнэлгээ хийлгэх ёстой. Олборлолт, малтлага хийх гэж байгаа газрынх нь хаана нь ямар, ямар соёлын өв байна. Тэр бүс нутагт нь соёлын биет бус өв байна уу гэдгийг гаргадаг байх ёстой. Тэнд нь ховордсон, мартагдах дөхсөн уртын дууг мэддэг хөгшин байгаад, тэднийхийг нүүлгэх шаардлагатай бол яах юм. Нутгийнхан тахиж шүтэж ирсэн овоо байгаа бол зүгээр нэг түрээд хаячихаж таарахгүй. Ёс дэгийг нь гүйцээгээд өөр газар залдаг ч юм уу, тэр хүмүүсийн итгэл үнэмшилд хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Харамсалтай нь зөвхөн уул уурхай биш газар тариалан, хот суурин байгуулах гээд олон зүйлээс болоод эрсдэл дагуулж байна. Сая Орона компани л гэхэд соёлын үнэлгээгээ хийлгээгүй орж ирсэн. Тиймээс би чуулган дээр хэлсэн. Зарчмын хувьд хийчихсэн байх ёстой. Үүнийгээ цаашдаа хийхгүй бол магадгүй Францын тал Монголын үнэт зүйлд хүндэтгэлгүй хандсан гэдэг юм руу орно гэдгийг анхааруулсан. Гэхдээ арай ч ингэж хүндэтгэлгүй хандахгүй байлгүй гэж итгэж байгаа. Франц өөрөө олон зууны соёлтой, соёл уламжлалыг хүндэтгэдэг ард түмэн. Зөвхөн Орона ч биш, бусад компаниуд соёлын үнэлгээг хийлгэх ёстой. Энэ талаас нь шахаж шаарддаг байх хэрэгтэй.

–Цагаан сарын өдрүүдээд та бид хоёр ярилцаж байна. Саяхан амралтын өдрөөс болж маргаж, мэтгэлцэж байж Засгийн газар шийдвэрээ гаргасан. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Сая хэлсэн соёлын өвийг хамгаалах асуудалд Цагаан сар ч гэсэн хамаарна. Яаж сар шинийхээ өв уламжлал, ёс заншлыг өвлүүлж үлдээх юм. Хэрхэн олон нийтдээ зөв зүйтэйгээр ойлгуулах вэ. Биет бус соёлын өвийг өвлүүлж үлдээх асуудал маш ярвигтай. Биетийг нь бол ямар нэгэн аргаар хадгалж, хамгаалаад болчихно. Биет бус гэдэг чинь таны оюун санаа, итгэл үнэмшил дотор байгаа зүйл. Бичиж тэмдэглэх, контент хийх гэсэн аргууд бий. Гэхдээ энэ нь хангалттай биш. Учир нь дараагийнхаа үед өвлөгдөж үлдэх ёстой байдаг. Тууль хайлдаг, мал эмнэх аргыг мэддэг, байгаль шинждэг хүмүүс байя. Гэвч дараагийн хүмүүс нь байхгүй болчихдог. Тиймээс миний хувьд дараагийн өвлөн уламжлагчийг нь тодруулж өгөх, тодорхой хэмжээнд сургах тал дээр дэмжлэг үзүүлж ажиллаж байгаа. Соёлын яам ч гэсэн энэ чиглэлээр тодорхой ажлууд хийж байгаа байх. Нийт 3.5 сая монгол хүн гэдэг бол Монголын соёлын өвийн өвлөн уламжлагчнь хүссэн, хүсээгүйгээс үлтхамааран болно. Яагаад гэвэл та өөрийгөө “Би монгол хүн” гэж хэлдэг, үздэг л бол та үүрэг хүлээж байгаа юм. Үүнийг би төрмөл үүрэг гэж боддог. Цагаан сараа өвлөнуламжилна шүү дээ. Энэ үүргээ хүүхэд, залуу байхдаа ухамсарлах албагүй. Шахаж шаардаад байх ч хэрэггүй. Тэртэй тэргүй тухайн хүний амьдралын мөчлөгийн аль нэг цаг үед энэ үүргээ хүссэн, хүсээгүй биелүүлэх болно. Цагаан сар үүний хамгийн том баталгаа. Нас явах тусмаа Цагаан сард ач холбогдол өгч  эхэлдэг шүү дээ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ