NTV телевизийн “Анализ: Засаглал ба Зах зээл” шууд хөтөлбөрөөр “Атрын IV аян”, “Хүнсний хувьсгал”, “Цагаан алт” тэргүүтэй бодлогын томоохон хөтөлбөрүүд хэрэгжиж буй энэ цаг үед хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарын бодлогын хэрэгжилт, хүлээгдэж буй шийдвэрүүд, эрсдэл, боломжийн талаар ярилцлаа. Нэвтрүүлэгт УИХ-ын гишүүн, Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны гишүүн М.Мандхай, Монголын тариаланчдын үндэсний холбооны Ерөнхийлөгч Л.Баяртулга нар оролцсон юм. 

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын хүнсний аюулгүй байдал, хүнсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх чиглэлд хэд хэдэн томоохон бодлого хэрэгжиж байна. Гурван том үндэсний хэмжээний хөдөлгөөний нийт санхүүжилт 8.9 их наяд төгрөг байгаа юм. Эдгээр хөтөлбөрүүдийн уялдаа холбоог хэрхэн хангах вэ? Хэр зэрэг цаг үеэ олсон шийдлүүд болж байна вэ?

М.Мандхай: Хөдөө аж ахуйн салбарт дөрвөн том хөдөлгөөн өрнөж байна. Эхнийх нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан 36-р тогтоолоор гарсан “Хүнсний хувьсгал” үндэсний хөдөлгөөн юм. Мөн 63-р тогтоолоор баталсан “Цагаан алт” үндэсний хөдөлгөөн өрнөж байгаа. Уг хөдөлгөөний хүрээнд арьс шир, ноос ноолуурыг, дотооддоо 100% хангаад зогсохгүй экспортод гаргах, үйл ажиллагаа явуулж байгаа боловсруулах үйлдвэрүүдийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зорилготой. Гурав дахь нь “Шинэ хоршоо” үндэсний хөдөлгөөн юм. Хамгийн сүүлд “Атрын-IV” аяныг эхлүүлсэн. Эхний гурван хөдөлгөөн нийлээд 8.9 их наяд төгрөгийг 3-5 жилийн хугацаатай, 5-6 хувийн хөнгөлөлттэй зээлийг аж ахуйн нэгж болон иргэнд олгож байгаа. “Хүнсний хувьсгал” үндэсний хөдөлгөөн нь Ковид-19-ийн хүнд цаг үеийн нөхцөл байдалтай хамаатай. Хил, гааль хаасантай холбоотойгоор дотоодын үйлдвэрлэл хүнд байдалд орсон. Дотоодын үйлдвэрлэлийг тогтвортой явуулахад тодорхой хэмжээнд импортоос түүхий эдийн хараат байдаг. Тиймээс түүхий эдийн татан авалт, нөөцийн хомсдол үүсэж эхэлсэн. Үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээг багасгах эрсдэлүүд, мөн инфляцтай холбоотой үнийн хэлбэлзэл үүссэн.

“Хүнсний хувьсгал” үндэсний хөдөлгөөнөөр дамжуулан дотоодын 19 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг 100% үйлдвэрлэх зорилготой. Өнөөдрийн байдлаар 1.7 их наяд төгрөгийн зээл гаргаад байна. Манай хүнсний үйлдвэрүүд болон иргэд хөнгөлөлттэй зээл авч эргэлтийн хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, шинээр үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүнүүддээ хөрөнгө оруулж байна. Одоогийн байдлаар зээл олголт  84 гаруй хувьтай ойролцоогоор 900 орчим тэрбум төгрөгийн зээл гарсан.

“Цагаан алт” үндэсний хөдөлгөөн мөн адилхан. Малчид ноос ноолуураа авч чадаж байна. Мах, сүүгээ борлуулж чадаж байна. Харин бусад бүтээгдэхүүнээ дорвитой ашиглаж чадахгүй хаяж байна гэдгийг биднийг хөдөө, орон нутгаар явж байхад малчидтай ярьж байсан.  Малчид хаашаа нийлүүлэх мэдэхгүй, зах зээл нь тодорхой бус байна гэж ярьсан. Тиймээс малаас гарч байгаа ашиг шим, дайвар бүтээгдэхүүнийг хаягдалгүйгээр боловсруулах зайлшгүй шаардлагатай. Үүнийг зөвхөн хувийн хэвшил дангаараа хийж чадахгүй. Малчид ч дангаараа хийх боломжгүй учраас төрийн бодлого зохицуулалтаар “Цагаан алт” үндэсний хөдөлгөөнийг өрнүүлж малчид болон хувийн хэвшлийг холбох гүүр нь болж байна. Үндсэндээ боловсруулах түвшинд үйлдвэрүүдийн  хүчин чадлыг  20-50 хувь нэмэгдүүлнэ. Мөн таван бүсэд аж үйлдвэрийн томоохон аж үйлдвэрийн парк барьж байгаа. Саяхан баруун бүсэд очиж ажилласан. Ховд аймгийн үйлдвэр технологийн парк барих ажил 80-90%-тай байсан. Малчид арьс шир, ноос ноолуураа хоршоогоор дамжуулаад аж үйлдвэрийн паркт нийлүүлэх боломжтой болно.

-Өнөөдөр газар тариалангийн зах зээлийн нөхцөл байдал ямар байна вэ? Мөн санхүүгийн нөхцөл байдал, хэрэгцээ, шаардлага талаасаа хэр хангалттай байна гэж та дүгнэж байгаа вэ?

Л.Баяртулга: Дээр нэр дурдаж байгаа үндэсний хөдөлгөөнүүд нь Монгол Улсын эдийн засгийг солонгоруулах ялангуяа уурхайгаас эрс хамааралтай байдлыг багасгах зорилготой. Нөгөө талдаа хөдөө орон нутгийн иргэдийг ажилтай, орлоготой, хөдөө аж ахуйн нөөцөө ашиглаж экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр нэлээн ажил хийгдэж байна.Тэр дундаа нэгдүгээр сарын 1-нээс “Атрын-IV” аяныг эхлүүлж байгааг Засгийн газраас зарласан. Холбооны зүгээс олзуурхаж хүлээн авч байгаа. Монголын газар тариалангийн салбарын хувьд тариаланчид маань өндөр эрсдэл дунд үйлдвэрлэл явуулдаг. 2024 оны статистикаар 1500 орчим аж ахуйн нэгж үр тарианы үйлдвэрлэл эрхэлж байна. Манай салбарт олон  асуудал бий. Асуудлаа хэрхэн, яаж даван туулах вэ гэдэг дээр анхаарал хандуулж, эрсдэл даах чадвартай, өрсөлдөх чадавх сайтай салбар болгох зорилготой “Атрын-IV” аяныг эхлүүлсэн. Энэ зорилгодоо 2028 он гэхэд хүрнэ гэж найдаж байгаа. Аливаа хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд санхүүжилт чухал байдаг. Хүнээр зүйрлүүлбэл санхүүжилт бол цус нь гэж хэлж болно. 2025 оны санхүүжилт нь 800 тэрбум төгрөг.  Мөн хүүгийн хөнгөлөлт үзүүлж байгаа. Энэхүү 800 тэрбум төгрөгийг гурав хувааж байгаа гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй. 800 тэрбум төгрөг бүтнээрээ газар тариаланд зарцуулагдах юм шиг боловч дотроо эрчимжсэн мал аж ахуй, боловсруулах үйлдвэрлэлүүд гэх мэт хуваагдана. “Атрын-IV” аян зөвхөн газар тариалан гэхээсээ илүү хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг цогцоор нь хөгжүүлэхэд чиглэж байгаа. Ялангуяа мал аж ахуй, газар тариалан хоёрын уулзах цэг нь малын тэжээл үйлдвэрлэл байх жишээтэй. Тиймээс үүнд нэлээн анхаарч байгаа. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд тулгамдаж байгаа асуудлууд бий. Хөрсний үржил шим, ургамал хамгаалал, инновац, цахим шилжилт, даатгал эрсдэлийн систем гээд олон асуудал бий.

-Татварын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэн батлах хүлээлттэй байгаа. Салбарынхны хувьд маш их хүлээлт үүсгэж байгаа хуулийн төсөл. Хүнсний салбарт хэрэгжиж байгаа эдгээр томоохон хөдөлгөөн дотроо ямар татварын хөнгөлөлт, мөн багц татварын хуультай яаж уялдуулах хэрэгцээ шаардлага байгаа юу?

М.Мандхай: “Хүнсний хувьсгал” үндэсний хөдөлгөөн өрнөснөөс хойш хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх чиглэлд татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт харьцангуй боломжийн түвшинд байгаа. Намрын чуулганаар хэлэлцээд хэвээр нь сунгаж үлдээсэн. Ялангуяа “Атрын-IV” аян зэрэг том хөтөлбөр нь газар тариалан, хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэхэд чиглэгдэж байгаа учраас  боловсруулах үйлдвэртэй холбоотой үндсэн хөрөнгөд бүртгэгдэх тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх, цаашлаад комбайн, трактор, машин механизм, тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх асуудлыг хэлэлцэж хэвээр үлдээсэн. Мөн “Хүнсний хувьсгал”-тай холбоотой аж ахуйн нэгж болон иргэнийг орлогын албан татвараас 90% чөлөөлж байгаа. Дотооддоо хүнс үйлдвэрлэлийн чиглэлээр ажиллаж байгаа компани, иргэдийг  НӨАТ-аас чөлөөлөх гэх мэт хөнгөлөлтүүд харьцангуй сайн байгаа. 

Л.Баяртулга: Салбарын сайдын УИХ-д өргөн барьсан хуулийн төсөл нь зөвхөн улаан буудайн импортын татварыг хүчингүй болгох тухай юм. Газар тариалангийн салбар дотроо олон дэд салбарт хуваагддаг. Тухайлбал, үр тарианы үйлдвэрлэл, тэжээлийн үйлдвэрлэл тосны болон техникийн ургамлууд, хүнсний ногоо, хүнсний ногооноос гадна төмс тусдаа орно. Мөн жимс жимсгэнэ, мөөг, ашигтай таримлууд, эмийн ургамлууд зэргээр салбарладаг. Энэ болгоныг сайн ялгаж, салгах хэрэгтэй. Саяны асуудал бол зөвхөн үр тариа буюу улаан буудайтай холбоотой гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

-Импортын хоригийг цуцалснаар улаан буудайн дотоодын тариалалт 40 орчим, гурил үйлдвэрлэл 20 орчим хувиар буурлаа гэсэн статистикийг танилцуулж байсан. Сүүлийн үед газар тариалангийн салбарт ямар үйл явдал өрнөж байна вэ? Тариалан эрхлэгчдэд ямар асуудлууд тулгамдаж байгаа вэ? Өнөөдрийн байдлаар танай холбоо нийтдээ хэдэн гишүүнтэй вэ?

Л.Баяртулга: Холбоонд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг тариаланчид, улаан буудайн үйлдвэрлэл эрхэлдэг 1100 орчим тариаланчид, тариалангийн компани нэгдсэн. Гэхдээ энэ тоо байнга хэлбэлздэг. Улаан буудайн тариалалттай холбоотой асуудлыг ярихын тулд жаахан урагш нь ярьж таарах нь. 2007 онд дэлхий нийтээр хүнсний үнэ огцом өссөн. Энэ нь  Монгол Улсад хүнд цохилт болсон. Бид 2008 он гэхэд үндсэндээ ард түмнээ гурилаар хангаж чадахгүй хүнд байдалд орсон. Тиймээс  дотоодын улаан буудайгаар хүнснийхээ хэрэгцээний гурилыг хангах зорилт дэвшүүлэн  “Атрын-III” аяныг өрнүүлсэн. Тухайн үеэд манай тариаланчид төлөвлөгөө гаргаад улаан буудай үйлдвэрлэх ажлаа эхлүүлж байлаа. Тэр цагаас хойш нэлээн хугацаа өнгөрсөн байна. Энийг хүмүүс мартсан байж магадгүй. Гэхдээ хүнсний аюулгүй байдал, хүнсний баталгаат байдал, дотоодоосоо хүнсээ хангах ямар чухал вэ гэдгийг бид 2007, 2008 онд маш сайн ойлгосон.

Нөгөө талд манай хөрш ОХУ-ын улаан буудайн үйлдвэрлэл нэлээн өндөр хөгжсөн. Экспортод чиглэж үйлдвэрлэлээ явуулдаг.  Тухайн жилээсээ хамаараад ургац болон экспорт нь харилцан адилгүй. Манайхны хувьд дотоодынхоо хэрэгцээг 100% хангасан ч зах зээл дээр үйлдвэрлэлээ явуулсаар байна. Гэтэл импортоор улаан буудай ороод ирэхээр яалт ч үгүй өрсөлдөөн үүсэж байгаа юм. Бидний хувьд  ОХУ-тай улаан буудайн үйлдвэрлэлээр өрсөлдөх нь их төвөгтэй. Яагаад гэвэл Оросууд өөрсдөө түлшээ, трактороо хийнэ, сэлбэгээ өөрсдөө хийнэ, ургамал хамгааллын бодисоо хийнэ, ургамлын сортын чиглэлд шинжлэх ухааны хүчтэй салбартай. Цаг агаарын таатай уур амьсгалд үйлдвэрлэл явуулдаг, ургацын хувьд ч гэсэн харилцан адилгүй. Ийм харьцангуй нөхцөлд өрсөлдөхөөр манай үйлдвэрлэгчдийн хувьд зардал заавал өндөр гардаг. Тйимээс зардал уу, нөгөө талдаа хүнсний аюулгүй баталгаат байдал уу гэдэг асуудал яригдаж байгаа юм. Миний авсан статистикаар 22-30 орчим хувиар улаан буудайн үйлдвэрлэл буурсан. Манай тариаланчид мэдрэмжтэй ажилласан. Яалт ч үгүй зах зээл байхгүй бол улаан буудай ихээр тариалах нь төвөгтэй асуудал дагуулна.

Гэтэл улаан буудайн тариалалтыг зогсоовол 2007, 2008 онд үүссэн хомсдол бий болбол бид яах вэ? Энэ тал дээр тариаланчдын холбоо болон ХХААХҮЯ-тайгаа хамтраад тодорхой ажлууд хийж байгаа. Зөвхөн улаан буудайн тариалалт бус бусад зах зээл рүү үйлдвэрлэлээ тодорхой хэмжээгээр шилжүүлье. Тухайлбал, тосны ургамал, үнэтэй таримлуудыг бид экспортын чиг баримжаатай тариалж болно. Гэхдээ үүнд тодорхой цаг хугацаа бидэнд хэрэгтэй. Тэр болтол ямар нэгэн бодлогын ийм асуудал бидэнд хэрэгтэй байна. Тэрнээс шууд нэг шийдвэр гараад зах зээлийг донсолгоно гэдэг зах зээлийн системд итгээд үйлдвэрлэлээ явуулж байгаа үйлдвэрлэгчдийн хувьд хүнд тусаад байгаа юм.

-Газар тариалан болон мал аж ахуйн салбар хоорондоо уялддаг нэг асуудал нь бэлчээр ашиглалт. Ялангуяа уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор бэлчээрийн менежментийг яаж сайжруулах вэ? “Шинэ хоршоо” хөтөлбөр бэлчээрийн даац, байгаль экологийн тэнцвэртэй байдалд яаж нөлөөлж байгаа вэ? Та” Шинэ хоршоо” хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг дүгнэвэл?

М.Мандхай: ”Шинэ хоршоо” үндэсний хөдөлгөөн өрнөж эхэлсэнээс хойш 2025 оны нэгдүгээр сарын байдлаар нийт 736 тэрбум төгрөгийн зээлийг 21 мянга орчим малчинд олгосон байна. Мөн зургаан мянга гаруй хоршоо байгуулсан. Уг хөтөлбөрийн хүрээнд гарч байгаа зээлийн зарчим “Хүнсний хувьсгал”, “Цагаан алт” үндэсний хөдөлгөөнтэй адилхан. Гол асуудал нь хүнсний үйлдвэрлэл явуулах мөн арьс, шир, ноос, ноолуурыг бэлдэхэд хамгийн чухал нь түүхий эдийн нөөц юм. Сүүний салбар дээр жишээ ярихад  өнөөдөр сүү үйлдвэрлэж байгаа гол үйлдвэрлэгчид Улаанбаатар хотод байрладаг. Хотын 300-500 километр радиус дотор түүхий сүүгээ худалдан авна. Түүхий сүүнийх нь өрсөлдөөн нэлээн ширүүн гэсэн үг. Гэхдээ сүүний нөөц хөдөө орон нутагт илүүтэй байгаа. Гэхдээ хөдөө орон нутаг руу логистик татах, үйлдвэрээ барих нь үйлдвэрлэгчдийн хувьд хөрөнгө мөнгө шаардсан, зарим талаараа ашиггүй учраас тэр болгон хөдөө, орон нутагт суурьшихгүй байна. Тэрнээс зах зээл бий. Тиймээс бид хамгийн эхлээд сууриа зөв тавих ёстой. Тодруулбал, Монгол Улс бол нүүдэлчин, мал аж ахуйн орон мөн хөдөө аж ахуйн салбарыг малчидгүйгээр хөгжүүлж чадахгүй. Тиймээс малчдыг хооронд нь хамтын үйлдвэрлэл явуулж түүхий эдийн нөөцийн бэлтгэн нийлүүлэлтийг хангах тогтолцоо, суурийг нь бэлдэж байгаа юм. “Шинэ хоршоо хөдөлгөөн” нь таван жилийн хөтөлбөр юм. Эхний шатанд 14 төрлийн зээл олгосон. Энэ 736 тэрбум төгрөгийн зээлийн 70 орчим хувь нь үржлийн мал худалдан авахад зарцуулсан. Учир нь сүүлийн хоёр жил зудын хүнд нөхцөл байдалтай 2024 оны тооцооллоор 9.4 сая мал хорогдсон. Мөн мал төллөлт 2.1 сая толгой малаар буурсан. Энэ мэт малчдын аж ахуйн нөхцөлд хүндрэл учирсан. Тиймээс эдгээрийг сэргээх зорилготой мал үржлийн, мал худалдаж авах, хашаа хороогоо шинэчлэх, гар ажиллагааг бууруулсан тоног төхөөрөмж худалдан авах зэрэгт хөрөнгө оруулалт хийгдсэн. Хоёр дахь үе шатанд дундын үйлдвэрлэл явуулахад чиглэгдэнэ. Олон улсын хоршоодын жишиг, стандартыг Монголд нутагшуулах зайлшгүй шаардлага бий. Хоёрдугаарт аймаг, сумаараа хоршоо байгуулахаас илүүтэй нэг том малгайн доор нэгдэх боломжтой болно. Мөн хамгийн гол зорилго нь бүсчилсэн хөгжлөөр дундын үйлдвэрлэлийг явуулна. Жишээлбэл, төвийн бүс бол газар тариалангийн ач холбогдолтой. Баруун бүс  малын тоо толгойгоороо хоёрдугаарт ордог. Тиймээс мал аж ахуйг түшиглэж махны үйлдвэр, арьс шир, ноос ноолуурыг илүү хөгжүүлж болно. Энэ мэт бүсийн онцлогт тохирсон дундын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нь зүйтэй. Тарифын хөнгөлөлтийг жигд байлгахаасаа илүүтэй бүсийн онцлогт нь тохирсон байдлаар зохицуулах нь зүйтэй. Хоршоо бол түүхий эдийн гол бэлтгэн нийлүүлэлт болон хагас боловсруулах түвшинд дундын хоршоогоор дамжиж хөгжинө. Хүнсний үйлдвэрлэлд сүү, мах гол байр суурь эзэлдэг учраас суурийг нь зөв тавьж, стандарттай хөгжүүлснээр хүнсний аюулгүй байдал хангагдана. Хоёрдугаарт, “Хүнсний хувьсгал” болон “Цагаан алт” хөдөлгөөн нь амжилттай хэрэгжинэ. Тиймээс энэхүү гурван үндэсний хөдөлгөөн маань хоорондоо салшгүй холбоотой.

-Газар тариалангийн салбарт олгож байгаа санхүүжилт, зээлд ямар түвшний тариалан эрхлэгчид хамрагдах боломжтой вэ? Мөн банкнуудаар дамжуулж байгаа зээл гаргах процесст ямар сайжруулалт хийх шаардлага байгаа вэ?

Л.Баяртулга: Санхүүжилтийг дотор нь хоёр хуваахаас өөр аргагүй. Нэг нь хөрөнгө оруулалтынх нөгөө нь эргэлтийн хөрөнгийнх. Газар тариалангийн үйлдвэрлэлд хоёр жилийн үр дүнд нэг удаа ургац авдаг тариаланчид бий. Сүүлийн үед технологио шинэчилж, хашаа бариад аль болох уриншийн эзлэх хэмжээг багасгаж нийт талбайнхаа 80-90 хувь хүртэл ашиглах технологи руу шилжсэн компаниудад бас арай өөр. Тодорхой хэмжээний санхүүгийн болон үйл ажиллагаа явуулах чадавхтай тариаланчид, компаниуд  зээл хүсээд авч байгаа. Зээлийн хувьд харьцангуй нээлттэй гэж ойлгож байгаа.  Гэхдээ зээл олгох шат дамжлагыг илүү нээлттэй болгох, цахимжуулах, тунгалаг шилэн болгох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Зээлийн батлан даалтын сан гэж бий. Энэхүү зээлийн батлан даалтын санг чадавхжуулж зээл олголтод дэмжлэг болгох хэрэгтэй. Ингэснээр барьцаа хөрөнгө багатай тариаланчид Зээлийн батлан даалтын сангаар дамжаад тодорхой хэмжээний санхүүжилт авах бололцоотой.

-Дотоодын хүнсний үйлдвэрлэлийн салбарт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй маш том эрсдэл дагуулаад байгаа асуудал бол чөлөөт худалдааны хэлэлцээр.  Монгол улс Евразийн эдийн засгийн холбоо болон Өмнөд Солонгос улстай эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулах гэж байна гэсэн мэдээлэл сүүлийн 2 сар гаруйн хугацаанд нэлээд идэвхтэй яригдаж байна. Энэ нь хэр зэрэг зөв алхам бэ? Үүнд газар тариалан эрхлэгчдэд ямар эрсдэл үүсэж болохоор байгаа вэ?

Л.Баяртулга: Дотоодын тариаланчид зах зээлгүй болно гэсэн үг. Улаан буудайн үйлдвэрлэл 50 хувиар буурах магадлалтай. Сүүлд авсан мэдээллээр 180 мянган тонн хатуу болон зөөлөн улаан буудай оруулах тухай заалт байсан. Манай улс хатуу улаан буудай нэг их хэрэглэдэггүй. Гэтэл бидний түлхүү хэрэглэдэг зөөлөн улаан буудай илүү импортлогдох магадлалтай байгаа. Манай дотоодын хэрэгцээ 240 орчим мянган тонн гурил жилдээ хэрэглэдэг. Үүнийг үйлдвэрлэхийн тулд 300 гаруй мянган тонн улаан буудай хэрэг болно. Тэгэхээр үндсэндээ үйлдвэрлэлээ 50 хувь бууруулж байж дотоодын баланс баригдана гэсэн үг. Ингээд зах зээл хумигдаад ирэхээр ажлын байр хумигдана, үйлдвэрлэл буурна, тээвэр багасах зэрэг гинжин холбоонд доголдол үүснэ. Хэрвээ ийм тохиолдолд Засгийн газраас дотоодын тариаланчдын руу хандсан ямар арга хэмжээ авах вэ гэдэг асуудал байгаа. Нэг шийдэл нь “Атарын IV” аян байж болох талаар ярилцаж байгаа. Учир нь мал аж ахуйн салбар өөрөө нэлээн том тэжээлийн зах зээл болдог. Бид махаа экспортод гаргавал ийм урсгал үүсэх учраас тэжээлийн зах зээл рүү тодорхой хэмжээгээр шилжих хэрэгтэй байгаа. Би өмнө нь хэлсэн бидэнд цаг хугацаа хэрэгтэй. Магадгүй таван жилийн хугацаанд дотоодынхоо үйлдвэрлэлийг тариаланчид маань мал аж ахуйтайгаа уялдсан экспортод чиглэлүүлбэл  байдал нэлээн өөр болох магадлалтай.

-Евроазийн холбооны гишүүн 4-5 улс оронтой саналуудыг нь нэгтгэж хэлэлцээрээ үргэлжлүүлж байгаад  эцэслэнэ гэсэн мэдээлэл байгаа. Улсын Их Хурлаар заавал орох ёстой юу? Их хурлын байнгын хороод болон бодлого тодорхойлогчдын түвшинд энэ асуудлаар хэр мэдээлэлтэй байна вэ?

М.Мандхай: Евроазийн асуудал оны өмнө нэлээн шуугиан дагууллаа. 2016 оноос хэрэгжиж эхэлсэн Монгол-Японы чөлөөт худалдааны хэлэлцээр ч гэсэн худалдаа гэхээсээ илүүтэй хөрөнгө оруулалтын шинж чанартай гэрээ хэлэлцээр байхаар харагдаж байгаа. Манайх өөрсдөө  Японы хүсэж байгаа жагсаалтад орсон эцсийн үйлдвэрлэл, жишээлбэл зэс, жонш зэрэг бүтээгдэхүүн гаргах юм бол бидэнд ашигтай байна. Гэтэл бид дэд бүтэц, баазаа бэлдээгүй учраас хөдөө аж ахуйн тоотой хэдэн бүтээгдэхүүн л гаргаж байгаа. Гэтэл эсрэгээрээ Японы оруулж ирж байгаа бүтээгдэхүүнийг харахад 70% нь автомашин.  Энэ худалдааны тэнцвэртэй хэлэлцээр мөн үү гэдэг асуулт хэвээр үлдлээ. Тэгэхээр Евразийн асуудлыг ч гэсэн ийм байдлаар хөндөж ярьсан. “Хүнсний хувьсгал”,  “Цагаан алт” зэрэг томоохон хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх бодлого хэрэгжүүлээд үйлдвэрлэгчдийг дэмжээд улсын төсвөөс тодорхой хэмжээнд санхүүжилт олгож байгаа. Гэтэл эдгээр үндэсний томоохон хөтөлбөрийг үр дүнгүй болгох хөдөө аж ахуйн бараг 74 бүтээгдэхүүн Оросоос орж ирнэ. Оросоос яагаад хямд бүтээгдэхүүн орж ирж байна вэ гэхээр мэдээж нэгдүгээрт хүн амын тоо их учраас массын үйлдвэрлэл явуулж байгаа. Тиймээс нэгж бүтээгдэхүүн хямдхан орж ирнэ.

-Хүнсний аюулгүй байдал алдагдаж байна. Барууны томоохон үйлдвэрлэлүүд дайнтай холбоотойгоор Оросоос гарсан. Оросын зах зээлд  хуурамч бүтээгдэхүүнүүд ихээр гарах болсон.  Хэрэглэгч талаасаа хямд үнэтэй бараа бүтээгдэхүүн орж ирэх нь сайн гэж үзэх боловч нөгөө талаас чанарын асуудал яригдана. Энэ хэлэлцээрт хүнсний аюулгүй байдалтай холбоотой харгалзан үзэх шаардлагатай ямар заалтууд байна вэ? Энэ талаар танай холбоо ямар байр суурьтай байгаа вэ?

Л.Баяртулга: Эдийн засаг, хөгжлийн яам дээр танилцуулга хийгдсэн. Тэр танилцуулга дээр таван мянга хүртэлх еврогийн бүтээгдэхүүн оруулж ирвэл гарал үүслийн бичиг  шаардахгүй гэсэн заалт бий. Энийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэггүй гэж бодож байна. Таван мянган евро дотор ганзагын наймааны хүнсний бүтээгдэхүүнүүд Монгол Улсад их хэмжээгээр орж ирнэ гэсэн үг. Сэлэнгийн Алтанбулагаас эхлээд Улаанбаатар хүртэл дандаа ганзагын бүтээгдэхүүнүүд орж ирдэг. Чанарын шаардлага хангахгүй бүтээгдэхүүн зах зээлд орж ирэх магадлалтай. Энэ бол хүнсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөх заалт гэж харсан.

М.Мандхай: Улсын Их Хурал дээр стандартчилал хэмжил зүйн тухай хууль байгаа. Энэ хуулийг шинэчлэх ажлын хэсэг байгуулагдаад ажиллаж байна. Хүнсний салбарт импортоор орж ирж байгаа бүтээгдэхүүн болон дотооддоо үйлдвэрлэл явуулахад стандартын шаардлага хангаж байна уу гэдэг дээр анализ хийх ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа. Хүнсний аюулгүй байдал хорио цээрээс эхлэх ёстой. Хорио цээр бол импортоор орж ирж байгаа бараануудыг түвшнээр нь ангилах, тухайлбал дунд зэргийн эрсдэлтэй, бага зэргийн эрсдэлтэй гэсэн бүтээгдэхүүнийг ч шалгах ёстой. Гааль болон хорио цээрийн лаборатори хангалттай хэмжээнд бүтээгдэхүүнийг шалгаж чадаж байна уу гэдэг асуудлыг хөндөж гаргаж ирэх ёстой. Хил, гаалиас эхлээд хэрэглэгчийн гарт очих хүртэлх дамжлагыг шалгаж шинэчлэхээр ажиллаж байгаа. Ингэснээр энэ хэлэлцээртэй холбоотой орж ирэх бараа бүтээгдэхүүн дээр ч гэсэн хяналт тавьж шаардлага хангахгүй байгаа бүтээгдэхүүнийг оруулахгүй байх боломжтой.