Эдийн засгийн ухааны доктор Р.Даваадоржтой ярилцлаа.

 – Экспортын гол нэрийн барааны тоо хэмжээ, үнэ өнгөрсөн онтой харьцуулахад ямар үзүүлэлттэй байна вэ?

Өнгөрсөн жилийн экспортын бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ болон үнийн дүнг энэ оны эхний хоёр сарын гүйцэтгэлтэй харьцуулж харвал, алт өнгөрсөн жилийн хэмжээндээ хүрч 899 сая ам.доллар, зэсийн хүдэр 3.3 тэрбум ам.долларт хүрэх, үнэ ханшийн нэмэгдлээс дөнгөж илүү гарах боломжтой харагдаж байна. -Монгол Улс энэ онд 105 ам.доллараар нийт 83 сая тонн нүүрс экспортлох өөдрөг тооцоолол хийсэн. Эхний хоёр сарын тооцоогоор 10.2 сая тонн нүүрс экспортолж, үнэ нь 80 ам.доллар хүрэхтэй үгүйтэй байна. Үүнээс үүдсэн ямар эрсдэл бидэнд ойр тулаад байна вэ? -Нүүрсний хувьд асар их хэмжээний алдагдал гарах нь. Одоогоор яг тодорхойгүй байна. Нүүрс өнгөрсөн жилийн орлогоос хамгийн багадаа 3.0 тэрбум ам.доллараар сох дутах нь. Хэрэв нүүрсний ханш үргэлжлэн унавал Монголын эдийн засагт дефолт үүсэх дүр зураг харагдаж байна.

 – Нүүрсний үнэ буурах таамгийг олон улсын агентлагууд уг нь эртнээс анхааруулсан. Бид хэтэрхий өндөр тооцоолчихлоо л доо?

 Тийм ээ. Нүүрсний үнэ буурахыг “Fitch Ratings” агентлаг бүр 2022 онд дэлхий нийтэд анхааруулж байсан. Үнэхээр харамсалтай. Гэвч үүнийг ч уншаад төсвийн тооцоололдоо тусгачих чадвартай хүн Засгийн газарт алга. Нүүрсний үнэ асар өндөр, орлого олох боломжтой үед эдийн засгаа элгээр нь хэвтүүлээд зогсохгүй гадаад өр нэг хүнд 35 сая төгрөгт оногдох хэмжээнд хүрлээ. Өргөн хэрэглээний бараа, хүнсний үнэ нугарч өслөө. Нэн ядуу, ажилгүй, орлогогүй иргэдийн тоо өсөж, харин дундаж давхрага үгүй болж эхэлсэн.

 – Сангийн сайд Засгийн газрын ээлжит хуралдааны дараа төсөвт хүндрэл учрахааргүй нөхцөл байдалтай байна гэж тайвшруулсан. Бодит байдал ямар байна вэ?

 Засгийн газрын хурал болоод сайдууд нь тэс өөр юм ярьж байна лээ. Ард түмэнд буруу зөрүү мэдээлэл өгөөд сурчихсан улсууд. Ний нуугүй хэлэхэд, яг бодит байдал туйлын хүнд байгаа шүү. Ялангуяа төсөв дээр байдал тун хүндэрнэ гэсэн дохио өгч байна. Тэгэхээр ард түмэндээ үнэн бодитой мэдээлэл өгч байх нь зөв. Сүүлийн найман жил Монгол Улсын эдийн засагт тааламжтай үе өнгөрсөн. Нүүрс, зэсийн үнэ их өссөн. Энэ үед эдийн засгаа сэргээх, иргэдийн амьдралыг дээшлүүлэх, аж ахуйн нэгжүүд хөл дээрээ зогсох боломжтой байсан ч харамсалтайгаар өнгөрүүлсэн. Энэ хугацаанд төсөв 6-7 дахин данхайлаа. Сайд дарга нарын зарцуулдаг мөнгө 10, 20 дахин нэмэгдсэн ч иргэдийн орлого тэр хэрээр өссөнгүй.

-Засгийн газар хэдийгээр нүүрсний үнэ унаж байгаа ч зэсийн баяжмал, алтны экспортын орлогоос “дутагдал”-аа нөхнө гэсэн бодлого барихаа мэдэгдсэн. Бидэнд ийм боломж байна уу?

 Алт, зэсийн хүдэр нүүрсний алдагдлыг нөхөх ямар ч боломжгүй харагдаж байна. Турк орныг үндэслэгч Мустафа камил Ататүрк “Юу ч үйлдвэрлэхгүйгээр ууж идээд байдаг үндэстнүүд эхлээд нэр хүнд, дараа нь эрх чөлөө, хамгийн сүүлд ирээдүйгээ алддаг” гэж хэлсэн байсан. Бид зөв шийдвэр гаргахгүй бол болохгүй.

 -Засгийн газар эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байсан ч иргэддээ мөнгө тараадаг байдал хэвээр үргэлжилж байна. Энэ нь их уршигтайг эдийн засагчид, шинжээчид хэлсээр ирсэн. Та санал нэг байна уу?

 Баялгаас олсон мөнгийг дахин тусгай сан болгоно гэж яриад сууж байгаа нь үнэхээр харамсалтай байна. Ард түмэн мөнгө өгнө гэхээр баярлаад байгаа. Иргэдэд эдийн засгийн мэдлэг олгож, хэлж ярьж өгч баймаар байгаа юм. Түүнээс төр засагт явж байгаа нөхдүүд ерөөсөө ойлгохгүй. Яагаад гэхээр бодол нь тэс өөр. Хэдэн төгрөг хулгайлж аваад, хурдхан шиг зайлахаа бодсон ийм л төр болсон байна. Манай төсөв дээр 22 тусгай сан бий. Баялгийн сангийн хоёр, гурвыг нэмчихээр 25 санг сайд нар удирдах гэж байна. Энэ нөхдүүд удирдаад юу болж байсныг бид тэртэй тэргүй харсан шүү дээ. Худлаа шүүмжилж байгаа юм биш. Жишээлбэл, Боловсролын сангийн зээлийн ямар их хулгай дээрэм байв. Төрсөн хүүхдэдээ хэдэн зуун саяар нь мөнгө шилжүүлээд, маш их шуугьсан. Жижиг, дундын зээл яаж замбараагаа алдсан билээ. Газар тариалангийн сангийн зээл гээд тусгай сангууд тэр чигээрээ хулгай байхгүй юу.

 -Эрх баригч намд эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, ялангуяа эдийн засаг ойлгох хүн тун ховор байна гэсэн шүүмжлэл байнга гарч байна. Үнэхээр тийм байна уу?

 Дан ганц МАН ч биш. МАН сүүлийн хоёр жил дамжаад удирдаж байгаа боловч энэ нам дотор эх орноо бодсон, улс орныхоо ирээдүйд санаа зовдог маш олон хүн бий. Ардчилсан намынхан бүгдээрээ бас мундаг сайхан улсууд биш. Дүүрэн хулгайч нар байна шүү дээ. Бид одоо хамгийн гол нь эрс шинэчлэгдэх хэрэгтэй. Ядахдаа эдийн засгаа ойлгодог улсуудаа дээш нь гаргамаар байна. Улс орны ирээдүй шүү дээ. Ирээдүйдээ бид ингэж муухай хандаж байгаа юм чинь ирээдүй биднийг уучлахгүй байхгүй юу. Өнөөдөр 35 тэрбум ам.долларын өр улстөрчдийн хийсэн балаг шүү дээ. Асар их хэмжээний мөнгө. Энийг бидний үр хүүхэд, ач зээ нар төлнө.

 -Монгол Улсын гадаад өр 35 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь цэвэр бодлогын алдааны үр дүн мөн үү?

 Баялгийн сангийн хуулийг өргөн барихтай холбоотойгоор Ардчилсан намын бүлэг дээр ноднин хууль бичсэн. Бидний хуулийг авч хэлэлцээгүй. Бидний хууль Норвегийн хуультай их төстэй байсан. Тэр үед бид судалгаа хийсэн. 2013-2023 оны хугацаанд Монголын гадаадад гаргасан экспортын баялаг 100 тэрбум ам.доллар байна. 100 тэрбум ам.доллар гэдэг бол Өмнөд Солонгос хөл дээрээ боссон, дэлхийн экспортлогч хүчтэй гүрэн болоход хангалттай. Гэтэл бид тэр 100 тэрбум ам.долларыг юу ч үгүй идэж ууж, дураараа зарцуулж, талын нэг тарааж цацаж хаяад, өнөөдөр 35 тэрбум ам.долларын өртэй сууж байгаа байхгүй юу. Зүйрлээд хэлвэл, Даваадорж гэдэг хүн өнөөдөр 100 мянган төгрөгтэй гэрээсээ гараад, шөнөжин архи уугаад, мөнгө нь хүрэхгүй байдалд ороод, нэг найзаасаа 35 төгрөг зээлээд, согтуу дүр төрхтэй орж ирж байгаа нь Монголын өнөөгийн дүр төрх гэж хэлж болохоор байгаа юм.

-Та нөхцөл байдал хүнд байгааг хэллээ. Нүүрсний экспортын орлого төсвийн гол бүрдүүлэгч. Төсөвт тодотгол хийх зайлшгүй шаардлага тулгарч байна гэж та бодож байна уу?

 -Гурван секторт асар их хэмжээний мөнгө тарааж, өөрөөр хэлбэл санал авах үүднээс нэмүү өртөг бүтээлгүйгээр зах зээл рүү асар их хэмжээний мөнгө хийсэн үр дүн нь зургаахан сарын дараа гарч эхэлж байна. Дээр нь нүүрсний үнэ унасантай холбоотойгоор байдал нэлээд хүндрэх нь гэсэн нөхцөл байдал харагдаж байна. Эндээс төсвийн тодотгол хийх, эдийн засаг хүндрэх байдал харагдаж байна. Эдийн засгийн уналт удаан үргэлжилбэл цалин, тэтгэврээ тавьж чадахгүйд хүрнэ.

Д.Эрдэнэтуяа