Сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинд газрын ховор элементийн эрэлт огцом өсөж, улс орнууд энэ салбарын нөөц, нийлүүлэлтийн бодлогоо шинэчлэн тодорхойлж байна. Өндөр технологийн үйлдвэрлэл, сэргээгдэх эрчим хүч, батлан хамгаалах салбарт стратегийн чухал түүхий эд болсон газрын ховор элементийн нийлүүлэлтийн зах зээлийг эзэмшихийн төлөөх уралдаан эхэлжээ. Шинэ үеийн “нефть” гэгдэх газрын ховор элементийн нөөц манайд бий ч эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чадсангүй. Уралдаанаас хоцорч суурин дээрээ хий эргэсээр байна. Гэтэл дэлхийн зах зээл дээр газрын ховор элементийн үнэ өсөж, нийлүүлэлт хумигдсанаар эдийн засгийн хүчирхэг гүрнүүд шинэ эх үүсвэр хайж эхэлсэн нь Монгол Улсын хувьд алдаж болохгүй боломж юм.

ОДОО ХЭРХЭХ ВЭ?

Өнөөдөр дэлхийн газар элементийн элементийн 70 гаруй хувийг БНХАУ нийлүүлж байна. АНУ, Европын холбоо, Япон, БНСУ зэрэг өндөр технологийн үйлдвэрлэлтэй орнууд БНХАУ-аас хараат байдлаа бууруулах бодлого баримталж байгаа. Үүний нэг жишээ бол АНУ-ын Засгийн газаргазрын ховор элементийн олборлолт, боловсруулалтад их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж, хангамжийн сүлжээг төрөлжүүлэхээр ажиллаж буй явдал юм.Мөн Грийнландыг худалдан авах, Украинд цэргийн тусламж  үзүүлсэн дайны төлбөрт тус улсын газрын ховор элементийг ашиглах талаар санал гаргаж шуугиан тариад буй.

3.1 сая тонн газрын ховор элементийн ислийн нөөцтэй Монгол улс “геополитикийн шинэ” тоглоомд чухал байр суурь эзлэх боломж бий. Үүний тулд Монгол Улсын Засгийн газар энэ салбарын хайгуулыг дэмжиж, олон улсын туршлагад суурилсан судалгааны ажлыг эрчимжүүлэх шаардлагатай. Мөн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт татаж олборлолт хийх хувийн хэвшлүүдийг дэмжих, төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр ч хөрөнгө оруулалт татах боломж бий.

ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ

Газрын ховор элементийн салбарт хөрөнгө оруулалт татахдаа олон улсынтүншлэлийг өргөжүүлэх бодлого баримтлах шаардлагатай. Тухайлбал АНУ, Европын холбоо, Япон, БНСУ зэрэг орнууд тэргүүтэй газрын ховор элементийн салбарын хайгуулыг дэмжих сонирхолтой байгаа нь Монголын хувьд давуу тал.

ХАЛЗАН БҮРЭГТЭЙ ТӨСӨЛ

Халзан бүрэгтэй төсөл нь Монголын анхны газрын ховор элементийн төсөлюм. Энэ салбарт олборлолтыг эхлүүлэх анхны жим гаргаж буй “Монголиан Нэшнл Рийр Ийрт Корп” ХХК нь Халзан бүрэгтэй төслийн урьдчилсан ТЭЗҮ-г дууссан. Харин нарийвчилсан ТЭЗҮ боловсруулах ажил 2026 онд дуусна. Үйлдвэрийн туршилт хийхийн тулд дахин өрөмдөх шаардлагатай. Газрын ховор элементийн зах зээл нь нишэ  буюу тусгайлсан, өндөр үнэ цэнтэй салбар бөгөөд дэлхийн олон улс энэ нөөцийн төлөө өрсөлдөж байна. Энэ төрлийн ашигт малтмалыг хүнд, хөнгөн гэж ангилдаг бөгөөд Халзан бүрэгтэй орд нь хүнд газрын ховор элемент агуулдаг гэдгээрээ онцлогтой. Халзан бүрэгтэй төслийн багийнхан уул уурхайн салбарт түгээмэл тохиолддог сорилтыг өнгөрсөн намар туулаад өнгөрсөн. Үүнтэй холбоотойгоор төслийн багийнхан нутгийн иргэдтэй уулзаж, хайгуулын үйл явцаа тайлбарлан, газрын ховор элементийн олборлолт эдийн засаг, нийгэмд ямар үр өгөөжтэйг таниулах ажлыг хийж тодорхой үр дүнд хүрч байна. Халзан бүрэгтэй төсөл олборлолтоо эхлэхэд ойртсон учраас Засгийн газрын бодит дэмжлэг мэдээж шаардлагатай. Ингэж байж Халзан бүрэгтэй дараагийн шат руу урагшилж, шаардлагатай хөрөнгө оруулалт татаж чадахаас гадна иргэдийн ойлголтыг нэмэгдүүлэх юм. Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан Засгийн газрын хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийн талаар мэдээлэл хийхдээ критикал минериал, түүний дотор Монгол Улс “БОЛОМЖОО” алдаж байна ордог газрын ховор элементийн асуудлыг  танилцуулгаар оруулах шийдвэр гаргасан тухай мэдээлж байв. “Монголросцветмет”-ыг Эрдэнэс Критикал минерал болгож, газрын ховор элементтэй холбоотой асуудлыг бодлогын түвшинд оруулж ирж байгаагаа ч мэдэгдсэн. Гэвч Халзан бүрэгтэй төслийг дэмжих эсэх дээр засгийн газрын байр суурь тодорхойгүй хэвээр. Засаг Халзан бүрэгтэй төсөл дээр дэмжлэг үзүүлэхгүй бол бид дэлхийн өрсөлдөөнөөс хол хаягдах нь.

ЦААШИД …

Монгол Улс газрын ховор элементийн өрсөлдөөнт зах зээлд стратегийн байр сууриа зөв тодорхойлох шаардлагатай. Иймд Засгийн газар хайгуул, олборлолт, боловсруулалт, гадаадын хөрөнгө оруулалт, хууль эрхзүй, байгаль орчны хамгааллын цогц бодлого хэрэгжүүлж, Монголын газрын ховор элементийн салбарыг зөв чиглэлд хөгжүүлэх ёстой. Өнөөдөр бид зөв шийдвэр гаргахгүй бол маргааш өрсөлдөөнөөс хоцрох эрсдэлтэйг мартаж болохгүй.

Э.ТҮВШИН