УИХ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо өнөөдөр О.Амгаланбаатар гишүүний санаачилсан Амьтны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төслийг хэлэлцлээ. Тэрээр уг хуулийн 25-р зүйлд “Амь нас, мал сүргээ хамгаалах зорилгоор чоно агнасан бол энэ хуулийн 25.1 дэх заалт хамаарахгүй” гэсэн заалт нэмэхийг хүсэж байна. Уг нь манай улс одоо ч амь нас, мал сүргээ хамгаалах зорилгоор чоно алсан хүнд хариуцлага хүлээлгэдэггүй. Гэсэн ч тэр ийм заалт хуульд оруулахаар хэлэлцүүлж сууна.

УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатар:

-Амьтны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах танилцуулгыг сонслоо. Агуулгын хувьд дэмжиж байна. Саяхан говийн бүс нутгаар иргэд, сонгогчид, малчидтай уулзаад ирсэн. Хэд хэдэн асуудал тавьж байгаагийн нэг нь мал сүргээ хамгаалах, хээрийн зэрлэг амьтан буюу чоно, уулархаг бүс нутагт ирвэс гэдэг амьтнаас мал сүргээ, амь нас, эрүүл мэндээ хамгаалах тухай ярьж байна. Ер нь энэ жил ч биш сүүлийн жилүүдэд зэрлэг амьтны тоо толгой өсөж байгаатай холбогдуулан мал сүрэг, хүн рүү дайрах үзэгдэл нэмэгдэж байна. Тэгэхээр монгол орны хэмжээнд хийсэн ямар судалгаа байна вэ. Тоо толгой нь өсөж байна уу, буурч байна уу. Өмнө нь хохирол амссан малчид даатгалд хамрагдах байдал ямар байна вэ. Нөхөн төлбөр авах боломжтой юу. Хууль зөрчиж чоно агнаж байгаад баригдсан тохиолдол байна уу?

БОУАӨЯ-ны Байгалийн нөөцийн бодлогын газрын дарга Ц.Уранчимэг:

-Амьтны тухай хуулиараа бүх аймагт амьтны ан агнуурын менежментийн төлөвлөгөөг 5 жилээр хийж батлуулдаг. Энэ төлөвлөгөөндөө агнах зориулалттай бүх амьтны байгалийн нөөцийн судалгаа буюу ашиглалтын судалгаа заавал хийдэг. Тэгэхээр аймаг орон нутгийн ерөнхий агнуур зохион байгуулалтын судалгаагаар 14 аймаг саарал чонын биологийн нөөцийн судалгаа хийсэн байдаг. Энэ судалгааг Архангай, Булган, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Дундговь, Дархан-Уул, Дорнод, Өвөрхангай, Завхан, Сэлэнгэ, Сүхбаатар, Төв, Хэнтий аймаг хийж, салбар яаманд ирүүлсэн. 

Өнөөдрийн тоогоор 13.146 саарал чонын биологийн нөөцтэй гэсэн судалгаа байна. Мөн Амьтны тухай хуулийн 35.1 зүйлд байгалийн тэнцлийг хамгаалах, хүн амын эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хамгаалах, халдварт өвчний голомтыг эрүүлжүүлэх, мал гэрийн тэжээвэр амьтны өвчинг судлах, иргэн хуулийн этгээдэд хохирол учруулсан бол урьдчилан сэргийлэх, тоо толгойг зохицуулах гэсэн заалтын дагуу аймгууд ерөнхий агнуур зохион байгуулалтын судалгаа аймгийн саналыг үндэслэн тухайн жил нь ахуйн болон агнах тоог яамнаас олгодог.

2019-2024 онд 1059 саарал чоно агнахаар баталсан боловч 153-ыг агнасан.

Чоныг иргэдийн ахуйн зориулалтаар агнах, хамтран ан ав зохион байгуулах хүсэлтийн дагуу Хөвсгөл аймаг 2024 онд 200 чоныг агнасан байдаг. Салбар яамнаас төлбөрийг нь 100 хувь чөлөөлж ажилласан. Тодорхой нөхцөлөөр салбарын сайдын тушаалаар аймгуудад чиглэл хүргүүлж, амь насаа хамгаалах, малаа хамгаалах, тэнцвэрт байдал алдагдаж байна гэдэг үндэслэлээр хүний амь насанд аюул учруулсан тохиолдолд Эрүүгийн хуулийн дагуу болон өөрийн болон бусдын амь нас, эрүүл мэндийн эсрэг хууль бус ба тулгарсан довтолгооны эсрэг хийсэн гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй гэж заасны дагуу аюул учруулсныг бодит байдлаар нотолсон тохиолдолд чоно агнасан бол шийтгэл хүлээлгэхгүй. 

Экологийн цагдаагаас өгсөн мэдээллээр Хөвсгөл, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймгуудад малчны хоттой мал руу чоно дайрч, 13 тохиолдолд ямар нэгэн дайралтад өртсөн гэдэг тоо байгаа. 

УИХ-ын гишүүн О.Амгаланбаатар:

-Монгол Улсад 1986 оноос хойш улсын хэмжээнд чонын нарийвчилсан тоон судалгаа мэдээлэл байхгүй гэдэг танилцуулга ирсэн. Харин УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт ийм нөхцөл байдал үүсэж, 2023 онд Ховд аймагтаа судалгаа хийлгэсэн байна лээ. Нөхөн олговор олгосон тохиолдол байхгүйтэй адил. 

УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатар:

-Нарийн судалгаа авч чадсангүй. Сүүлийн жилүүдэд хүн нас барсан тоо байна уу. Хэчнээн мал чононд бариулсан бэ. Ирвэсийг агнаж болохгүй учраас хохирлоо яаж барагдуулж, нөхөн төлбөр авах вэ?

УИХ-ын гишүүн О.Амгаланбаатар:

-Чоно яагаад цөөрсөн талаар судалгаа бас байхгүй. Гэхдээ 2000-2002 он хүртэл Хятадад нэг чоныг хоёр сая төгрөгөөр худалдаж авдаг болсонтой холбоотой говь, тал хээрийн чоныг хурдан давхидаг машинтай улсууд буудаж, цөөлсөн байна лээ. Нөгөө талдаа чоно агнаж, хийморио сэргээх давалгаа бус зөвхөн бизнес байсан юм билээ. Хятадын хил рүү нууцаар гаргаж, тоо толгой нь эрчимтэй буурсан юм билээ. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд чоныг хоёр сая төгрөгөөр зарах асуудалгүй байхгүй болсноор тоо толгой нь хэрээс хэтэрсэн.

Сүүлийн жилүүдэд чононд бариулж нас барсан тохиолдол нэг бүртгэгдсэн. Харин чононд ноцуулсан тохиолдол нэлээд бүртгэгдсэн байна лээ. 

Иргэдийнхээ амь нас, эрүүл мэндээ хамгаалахын тулд заавал зөвшөөрөл авдаг байж болохгүй. Тэр боломжийг нь нээж өгье. Ирвэсний асуудал өнөөдөр үнэхээр хүнд болсон. Малчин айлын гэр дээр хэвтчихээд арга ядаад хутгаар бүлж байж буулгаж байна. Энэ асуудал жилээс жилд даамжирч, хүн барьсны дараа яригдах байх. Магадгүй энэ чоно нэг хүн барьсан байна. Олон хүн хазаж, ноцсон байна. 

УИХ-ын гишүүн О.Амгаланбаатар:

-Уг нь агнах гэж биш, алах гэж оруулах ёстой юм байна лээ. Гэтэл тийм үг хуульд оруулах нь хэр зохистой юм. Агнах, алах гэдэг чинь өөр. Агнах гэдэг чинь зохион байгуулалттай ажил.

1985 оноос хойш нарийвчилсан судалгаа хийгээгүй гэдгийг хэлье. Одноо сайд амьдрал мэддэг учраас энэ талаар ойлгож байна. Гэтэл яамны албаны дарга нэр амьдрал мэдэхгүй, нэг л том дарга нар байдаг. Сүүлийн 25 жилийн судалгаагаар 2000 онд 421 малчинтай байсан бол 298 мянга болж 30 хувиар малчин өрхийн тоо буурсан. Зэрлэг ан амьтны бэлчээр рүү малчид огт халдаагүй. Энийг мэдэж байгаа мэргэжилтэн хаана ч алга. Малын тоо өсч, бэлчээр тэлэгдсэн гэж худлаа хэлж байна. Амьдрал ойр ажилламаар байна.

1985 оноос хойш нарийвчилсан судалгаа хийгээгүй

УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ:

-Ан амьтны харилцааг өнөөдөр Амьтны тухай хуулиар зохицуулж байгаа. Улсын хэмжээнд чоно агнадаг болох нэмэлт өөрчлөлт оруулж ирэхээс илүүтэйгээр бид хууль эрхзүйн орчноо цогцоор нь хараад, шийдмээр байгаа юм. Дараагийн удаа ирвэс орж ирэх юм уу. Энэ чинь болохгүй.  

Байгалийн нөөцийн тухай хуулийн 22.1.3-аар зохистой харилцааг нь зохицуулаад өгчихсөн шүү дээ. Үүнд ямар нэг саад байхгүй. Сумын засаг дарга нь тэнд очоод, лаив хийгээд зогсохоос илүүтэй суманд нь чоно хэр өсчхөөд байгаа юм, тэрэндээ арга хэмжээ аваад, БОУАӨЯ-нд хүсэлт өгөөд, агнуурын зөвшөөрлөө аваад, урьдчилаад хийж байх ёстой байхгүй юу.

Нөгөө талдаа хотонд орж ирсэн чоныг буудаж алах бүрэн эрх нь малчинд байгаа. Ямар ч асуудалгүй. Ямар нэг торгууль, ял байхгүй. Эрүүгийн хуулиар үүнийг шийтгэл хүлээх үндэслэл болохгүй гээд заачихсан. 1 зүйлээр туйлшруулаад, нийтэд нь арга хэмжээ авч УИХ болохгүй. Энэ бол аймаг, сумын удирдлагуудын арчаагүй байдалтай холбоотой асуудал байхгүй юү. Арчаатай байсан бол аль хэдийнэ тоо толгойгоо гаргаад, судалгаа хийгээд, ан агнуурынхаа нөөцийг тодорхойлоод, аймаг, сумандаа орох орлогоо тодорхойлоод, нөгөө талдаа зохистой харьцаага бариад явах байсан.

Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд С.Одонтуяа:

-“Чонын тоо хэт нэмэгдсэнээс хоттой хонь руу дайрч байна” гээд иргэдээс олон гомдол ирж байгаа юм. Ард иргэд хуулийн энэ зохицуулалтуудыг мэддэггүй юм байна. Хуулийн зохицуулалт дунд толгой нь эргэчихдэг юм уу, яг л энэ заалтыг харах гээд байдаг.

Чонын ан автой холбоотой дүрэм журмуудыг сая манай яам цуцалсан. Мал сүргээ хамгаалаад, энэ хуулийг би дэмжиж байна. Хөдөө уулзалт хийхээр л энийг асуудаг.

Саарал чоно өөрөө экологийн тэнцвэрийг хадгалж байдаг амьтан. Хэт агнаж устгавал хохиролтой. Байгалийн тэнцвэрийн дагуу амь насыг нь хамгаалах ёстой.

УИХ-ын гишүүн Ж.Батжаргал:

-Үзэл баримтлалынх нь хүрээнд хэлэлцэхийг дэмжиж байна. Энэ бол амьдралаас урган гарч ирж байгаа юм. Бидний уламжлалт аж ахуй маань өөрөө байгалтайгаа ойрхон. Зэрлэг амьтад уламжлалт аж ахуйд халдвал яах юм гэдэг асуудал бусад хуульд байгаа л юм байна ш дээ.

Агнуурын хувьд улсын хэмжээнд нэг тоо гарна. Гэхдээ бүс нутгаар нарийвчилж, тоо гаргах ёстой. Тэгж байж хаана нь сийрэгжилт хийх ёстой юм, хаана нь нутагшуулах юм гэдэг нь гарч ирдэг. Бид том тоон дээр эргэлдээд байж боломгүй. Энэ талаас асуудалд нэлээн нухацтай хандах, орон нутаг энэ чиглэлээрх бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх, ийм л үйл явц байна. Энэ талаас нь харах ёстой. Улсын хэмжээнд 14 орчим мянган тоо толгой байгаа юм уу? Агнуур зүй, зохион байгуулалтандаа тулгуурлан гарч ирж байгаа тоо байлгүй дээ.

БОУАӨЯ-ны Байгалийн нөөцийн бодлогын хэрэгжилтийн газрын дарга Ц.Уранчимэг:

-Таны сая хэлдэг санаа маш чухал. Улсын хэмжээнд харахаасаа илүү бүс нутгаар нь тоо толгойг нь зохицуулах шаардлагатай. Ялангуяа хангайн бүс, тал хээрийн саарал чонын тоо цөөрсөн гэдэг тоон үзүүлэлт явдаг. Хангайн бүсэд агнах зохион байгуулалт хийсэн ч гэсэн маш бартаатай зам туулж, асуудал их байдаг учраас агнах нь ховор. Агнагдах байдал нь ховор байдаг.

Саарал чоныг хангайн бүсийн аймгууд агнах зөвшөөрөл хүсдэг. 2024 онд 411 саарал чоно агнах хүсэлт 18 аймгаас ирсэн бол агнасан нь 20 хэд гэдэг л тоо орж ирж байгаа. Энэ нь нээлттэй байгаа харилцаа.

Батмөнх:

-Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 22.1.3-т “Мал сүргийг хамгаалах болон тодорхой нутаг дэвсгэрт тоо толгойг нь сийрэгжүүлэх зорилгоор чоно агнавал ан амьтны нөөц ашигласны төлбөрөөс  чөлөөлнө” гэж заасан. 2021, 2022, 2023 оны байдлаар 13 аймгаас 2-хон аймаг л үүнийгээ тогтоосон. Энэ хуулийн заалт хэрэгжихгүй байна гэсэн үг. 2-рт, Амьтны тухай хуулийн 35.1-д “Байгалийн тэнцлийг хангах, хүн амын эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хамгаалах, халдварт өвчний голомтыг эрүүлжүүлэх болон мал, гэрийн тэжээвэр амьтанд өвчин халдварлах, иргэн, хуулийн этгээдэд хохирол учруулахаас сэрэмжлэх зорилгоор зарим амьтны тоо толгойг зохицуулах арга хэмжээ авч болно” гэсэн заалтыг сая яриад байна л даа. Энэ заалттай холбоотой өнгөрсөн хугацаанд аймгуудын мэргэжлийн байгууллагууд “Чонотой холбоотой дээрх нөхцөл тохиолдож бүртгэгдсэн тохиолдол байхгүй” гэж байгаа. Бид нэгэнт хэрэгжихгүй, тодорхойгүй байгаа хуулийн заалтуудыг бас хуулиуддаа дүн шинжилгээ хийгээд, оновчтой байдлаар, иргэдэд ойлгомжтой байдлаар хуулийн зохицуулалт хийж өгөх шаардлагатай байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн Батжаргал:

-Байгаль өөрөө зохицуулаад явдаг. Ямар нэг амьтны тоо нэмэгдчихээр өвчин нь нэмэгдчихдэг. Тэгэхээр зохистой балансад нь байлгах үүднээс байгаа агнуурын нөөцөө зөв менежментээр авч явах тухай, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тухай л ойлголт.  Үүнийг БОУАӨЯ бүс нутгаар нь зөв чиглүүлэх л хэрэгтэй. Үүнийгээ БОУАӨЯ ахиувтар хийгээсэй.

УИХ-ын гишүүн Т.Аубакир

-Энэ хуулийг дэмжиж байгаа. Биеэ хамгаалах зорилгоор чоно алсан тохиолдол манай Баян-Өлгий аймагт болсон л доо. Ногооннуур сумын Улаанхад багт болсон явдал. 1 эмэгтэй нөхрөө хамгаалаад, гулуузаар цохиж алсан. Тэгэхээр энэ хуулийн зохицуулалт шаардлагатай. Гэхдээ үүнийгээ дагаад чоноо хавтгайруулан устгах вий. Нүүдэлчин ард түмэн “Чонотой газар малаа хариул. Чулуутай газар гэрээ барь” гэдэг. Малчдадаа энэ хэмжээний сургалт явуулах хэрэгтэй. Малаа устгуулсныхаа дараа фэйсбүүк, янз бүрийн юмаар ярьж зогсохоосоо илүү. Чонотойгоо тэмцэж л амьдарч ирсэн шүү дээ, нүүдэлчин ард түмэн. Ирвэстэйгээ, баавгайтайгаа ч юм уу зэрэгцэж амьдраад, өөрсдийгөө хамгаалдаг л байсан.

Амьтны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай дэмжих санал хураалт явуулж, 86.7 хувь нь дэмжлээ. Байнгын хорооны санал дүгнэлтийг УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд УИХ-ын гишүүн Т.Аубакир танилцуулна.