Шинжлэх ухааны Академийн харьяа тархи сэтгэл судлалын хүрээлэнгийн захирал АУ-ын доктор, дэд профессор Л.Содномцогттой цахим донтолтын талаар ярилцлаа.
-Цахим донтолт гэж юу вэ?
-Цахим донтолт гэдэг нь бидний сайн мэдэх компьютер, ухаалаг утас, интернэт, сошиал медиа, цахим тоглоом зэрэг технологийн хэрэглээнээс хэт хамааралтай болж, энэ дадал нь тухайн хүний өдөр тутмын амьдрал, үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөх үйл явц юм. Энэ нь тархины допамины ялгаралт, зан үйлийн хэв маягийн өөрчлөлттэй холбоотой бөгөөд олон улсын судлаачид үүнийг сэтгэцийн эмгэгийн нэг хэлбэр гэж үзэх хандлагатай. Хэдийгээр цахим донтолтыг сэтгэцийн өвчин гэж ангилах нь маргаантай асуудал боловч 2018 онд ДЭМБ-аас “Тоглоомын эмгэг”-ийг албан ёсны сэтгэцийн эмгэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн. Энэ төрлийн донтолтын үед хүний тархинд бодит донтох бодис хэрэглэж буйтай ижил үйл явц явагдаж, тархины шагнал, урамшууллын систем хэт идэвхждэг.
Үүнээс үүдэн тухайн хүн цахим хэрэглээндээ улам гүнзгий автах эрсдэл өндөр. Жишээ нь, цахим тоглоом “Та ялагч боллоо”, “Мундаг байна” гэх мэт урамшуулсан үг хэлдэг. Үүнд л тухайн хүн урамшин цааш илүү идэвхтэй тоглодог. Бидний эргэн тойронд ийм үзэгдэл олон бий.
-Тэгвэл цахим донтолтын хамгийн сөрөг үр дагавар нь юу вэ?
-Цахим донтолтын хамгийн ноцтой үр дагавар нь тухайн хүний бие махбод, сэтгэл зүй, нийгмийн харилцаанд сөргөөр нөлөөлөх явдал юм. Түүнчлэн нүдний хараа муудах, таргалалт, нойргүйдэл, толгой өвдөхөөс эхлээд анхаарал төвлөрөх чадвар сулрах, сэтгэл гутралд өртөх, түгшүүр айдаст автах, ганцаардах зэрэг олон сөрөг үр дагавартай. Сайн бодоод үзэх юм бол энэ мэт сөрөг үр дагаврууд бидний эргэн тойронд байнга л илэрч байдаг. Түүнчлэн гэр бүл, найз нөхдийн харилцаа муудаж, ажлын бүтээмж болон сурлагын амжилт буурдаг. Хамгийн чухал нь эрдэмтдийн судалгаагаар удаан хугацаанд цахим донтолттой байсан хүмүүсийн тархины бүтэц өөрчлөгдөж, саарал эдийн хэмжээ багасах эрсдэлтэй болох нь тогтоогдсон байна. Тиймээс аль болох олон цагийг цахим орчинд өнгөрөөхөөс зайлсхийх хэрэгтэй.
-Хүүхдүүд цахим орчноос үзсэн, харсан үйл явдал, мэдээлэлдээ шууд итгэн даган дуурайж, туршиж үзэж байна. Та үүн дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-Хүүхдүүд цахим орчноос үзсэн, харсан үйл явдал, мэдээлэлдээ шууд итгэн даган турших хандлагатай байдаг нь танин мэдэхүйн хөгжил, нийгмийн суралцах үйл явцтай шууд холбоотой. Жан Пиаже-ийн танин мэдэхүйн хөгжлийн онолоор бага насны хүүхдүүдийн хийсвэр сэтгэлгээ нь бүрэн хөгжөөгүй тул цахим орчны мэдээллийг бодит, үнэн гэж хүлээн авах магадлал өндөртэй.
Харин өсвөр насанд хүрэх үедээ тэд мэдээлэлд шүүмжлэлтэй хандаж боловсруулах чадвартай болж эхэлдэг юм. Үүний зэрэгцээ, Альберт Бандурагийн нийгмийн суралцах онолын дагуу хүүхдүүд бусдын үйлдлийг ажиглаж, дуурайх замаар шинэ зан үйлд суралцдаг бөгөөд цахим орчны контентууд хүүхдийн анхаарлыг татаж, тэдгээрийг бодит амьдрал дээр турших сэдэл өгдөг. Ялангуяа цахим сорилтууд (challenge) болон трендүүд нь хүүхдүүдийн сонирхлыг татаж, эрсдэлтэй зан үйл рүү түлхэх магадлалтай. Тиймээс хүүхдүүдийн цахим хэрэглээг зөв зохицуулах, мэдээлэлд шүүмжлэлтэй хандах чадварыг хөгжүүлэх нь нэн чухал юм. Үүний тулд эцэг эх, багш нарын оролцоотойгоор цахим контентыг хянах, аюулгүй хэрэглээний дадал олгох шаардлагатай. Цахим орчин нь хүүхдүүдийн мэдлэгийг өргөжүүлэх, хөгжүүлэх хэрэгсэл байж болох ч, тэднийг мэдээллийн эрсдэлээс хамгаалж, шүүмжлэлтэй сэтгэлгээтэй иргэн болгон төлөвшүүлэх нь чухал юм.
-Манай улсын хувьд цахим донтолтоос үүдэлтэй сэтгэцийн эмгэг ямар нөхцөл, түвшинд байна вэ?
-Манай улсад цахим донтолтын түвшин үнэхээр өндөр байгаа. Судалгаагаар 1018 насны хүүхдүүдийн 70 хувь нь өдөрт 35 цагийг цахим орчинд өнгөрүүлдэг гэж гарсан. Энэ бол насанд хүрсэн хүний цахим орчинд зарцуулж болох хугацааны хамгийн дээд хэмжээнээс ч илүү байна. Түүнчлэн цахим тоглоомд хэт автсан хүүхдүүдийн 30 хувь нь сэтгэл зүйн эмгэгтэй гэсэн судалгаа хүртэл байдаг. Нэг сайн тал нь сэтгэлзүйч, эмч нараас цахим донтолттой холбоотойгоор зөвлөгөө авах хүүхдийн тоо жил бүр нэмэгдэж байна.
-Манай улс цахим орчны хэрэглээгээрээ азидаа тэргүүлдэг. Үүнийг зогсоох арга зам бий юу?
-Ерөөсөө л хүн бүр цахим хэрэглээний зөв дадалтай болох ёстой. Үүний цахим завсарлага авах, гэр бүлээрээ “Дижитал амралтын өдөр” хэрэгжүүлэх, биеийн идэвхтэй үйл ажиллагаа нэмэгдүүлэх, эцэг эхчүүд өөрсдөө цахим хэрэглээндээ хяналт тавьж үр хүүхдүүддээ зөв үлгэр дуурайл болох зэрэг арга хэмжээг юун түрүүн авах шаардлагатай байна. Цаашлаад цахим хэрэглээний боловсролыг сургалтын хөтөлбөрт оруулж, өсвөр үеийнхэнд эрүүл хэрэглээний дадлыг суулгах нь чухал юм. Эцэст нь хэлэхэд, цахим хэрэглээ зайлшгүй хэрэгцээтэй хэдий ч тэнцвэртэй, ухаалгаар ашиглах нь хамгийн чухал. Онлайн ертөнц бодит амьдралаас илүү чухал болж эхэлсэн үед эргэн харж, өөрийгөө хянах хэрэгтэй. Хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл бол бодит харилцаа, эрүүл мэнд, цаг хугацаа. Өдөрт багадаа 12 цагийг цахим ертөнцөөс ангид өнгөрүүлж, өөрийгөө эрүүл байлгах дадлыг бий болгох нь урт хугацаандаа илүү үр өгөөжтэй арга зам юм.
Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”
А.Даваадулам