126 гишүүнтэй парламентын хуульч гишүүдийн нэг УИХ-ын гишүүн О.Номинчимэгээс цаг үеийн асуудал болоод ажиллаж байгаа хуулийн төслүүдийн талаар тодрууллаа.

-Цахим мөрийтэй тоглоомын асуудал ихээхэн анхаарал татаж байна. Зөвшөөрлийн тухай хуулийн зохицуулалтаар цахим мөрийтэй тоглоомыг хориглоно гэж яриад байна. Хориглох хязгаарлах хуулийн зохицуулалтыг их болгоомжтой хийхгүй бол эргээд эсрэг үр дагавар дагуулдаг тал бий шүү дээ?

-Би УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө цахим мөрийтэй тоглоомын асуудлыг харж байсан. Цахим мөрийтэй тоглоомыг сурталчилсан зар видео хаа сайгүй ямар ч зохицуулалтгүйгээр сошиал орчинд замбараагүй цацагддаг. Ямар ч хяналтгүй явж ирсэн мөрийтэй тоглоомууд цахим орчинд орон зай цаг хугацааны хязгаарлалтгүйгээр олон айлын хаалгыг тогшоод удлаа шүү дээ. Хүнийг маш хурдан донтуулдаг мөрийтэй тоглоом цахим хэлбэрээр тарж эхэлснээс үүдэлтэйгээр залилангийн шинж чанартай болоод зогсохгүй нийгмийн сөрөг үзэгдлийн 1 болоод байна. Үүнээс болж амиа хорлолт, гэр бүл салалт, их хэмжээний өр төлбөрт орсон иргэдийн тоо маш хурдтай нэмэгдэж байгаа. Тийм ч учраас ашиг олох зорилгоор мөрийтэй тоглоом зохион байгуулж л байгаа бол хуулийн нарийн зохицуулалттай болгох шаардлагатай. Бусад улс оронд маш нарийн хуулийн зохицуулалттай байдаг туршлага олон бий. Бид харин мөрийтэй тоглоомыг зохицуулах хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлж чадаагүй байж байгаад хяналтгүйгээр алдчихлаа шүү дээ. Үүнээс болж зөвхөн  залуус ч биш том компаниуд хүртэл ивээн тэтгэдэг, инфлүүзерүүд сошиалаар чөлөөтэй сурталчилдаг болчихлоо. Жижиг мөрийтэй тоглоомуудын тухайд покер казино, муушиг янз бүрийн хэлбэрээр хөдөө хотгүй чөлөөтэй тархчихсан монголчууд бараг автчихсан гэж харж ч болохоор байна. Хуульч хүний хувьд харахад судалгаа хийж цаг алдаж байхаар түргэн шуурхай хуулийн хяналтыг яаралтай бий болгох шаардлага үүссэн гэж үзэж байгаа юм. Юутай ч хориглосны дараа цахим орчин дахь залилангийн шинжтэй мөрийтэй тоглоомуудыг зогсоож чадах нь уу үгүй юу гэдгээ эхлээд харах хэрэгтэй. Дараа нь гарч ирж байгаа үр дагавраа харж байгаад дараа дараагийн зохицуулалтыг оруулж ирэх шаардлагатай гэж харж байна.

-Тамхины хяналтын тухай хуулийн төсөл боловсруулж байгаа тухай мэдээлэл байна. Энэ талаар?

-Тамхины хяналтын хууль гарснаас хойш шинэ тамхины төрөл Монголд орж ирээд хүүхэд залуусын дунд маш өргөн хүрээг хамардаг болчхоод байна. Анх тамхины хяналтын тухай хуулийг гаргаж байхад гарч байсан үр нөлөө одоо суларсан гэж хэлэхэд буруудахгүй. Түүнчлэн тухайн хуулиар зохицуулагдахгүй нөхцөл байдал үүсэж цоо шинэ тамхины төрөл олноороо орж ирээд байна. Ялангуяа бага насны хүүхдүүдийн дунд веб тамхины хэрэглээ маш эрчимтэй нэмэгдэж байгаа тухай гомдол сургуулийн удирдлага, багш нараас их ирэх боллоо. Нийгэмд веб тамхины хор хохирлыг мэдэж байгаа боловч хуулийн хүрээнд зохицуулсан ямар ч зохицуулалт байхгүйгээс арга хэмжээ авах нөхцөл бүрдэхгүй байна. Одоо бүр бага ангийн хүүхдүүдийн дунд хүртэл тархаад удаж байгаа мэдээлэл бий. Никотинтой донтуулах төрлийн үйлчилгээтэй гоё амт үнэртэй тамхи ингэж замбараагүй тархахад бид ямар ч хараа хяналт тавьж чадалгүй өдийг хүрлээ. Энэ төрлийн тамхи Монголд орж ирээд нэлээн хэдэн жил болсон боловч хэчнээн хэмжээгээр орж ирж байгаа тухай тоо дата хүртэл бидэнд алга. Хүний эрүүл мэндэд хортой никотины өндөр агууламжтай тамхи ямар 1 хяналтгүй, ямар 1 татваргүй, ямар 1 тусгай зөвшөөрөлгүйгээр худалдаалагдаж, веб борлуулагчдын ашиг маш өндөр байгаа нь гарцаагүй. Үнэхээр ашигтай ийм бизнес байхад үнэр амт, сонирхолтой хэлбэр зэргээр нь инфлүүзерүүд сурталчилсаар байх нь ч өөрөө хуулийн хориглолтгүй гэдэг утгаараа хүүхдүүдийн дунд их тархлаа. Насанд хүрсэн хүмүүс өөрсдөө шийдвэрээ гаргалаа гэж бодоход хүүхэд залуусын өмнө тулгамдаад байгаа дээрх асуудалд бид анхаарах нь зүй ёсны хэрэг. Төр бодлогоороо хүүхэд залуусынхаа эрүүл мэнд боловсролын асуудалд анхаарал тавих ёстой. Гэвч өнөөдөр төр бизнес эрхлэгчдийн лоббиноос болоод чухал шаардлагатай хууль тогтоомжоо батлаагүй хэр нь бизнес эрхлэгчдийн орон зай руу довтолсон шийдвэр гаргаад явж байгаа нь нууц биш. Энэ бол төр арчаагүй байгаагийн 1 шинж шүү дээ. Би нэгэнт УИХ-ын гишүүн болсныхоо хувьд тамхины хуулийг өөрчлөхийг зорьж байна. 1-рт электрон тамхийг хяналттай болгоё, 2-рт тамхины хэрэглээг хумихын тулд ямар хууль эрх зүйн хөшүүрэг байж болох талаар харж байна. 3-рт янжуур тамхины үнийн асуудал байна. Маш хямд борлуулагддаг. 1 хайрцаг нь 3000 гаруй төгрөгийн үнээр борлуулагддаг. Арай үнэтэй нь л 5000 төгрөг хүрч байна. 3000 төгрөгөөр 20 ширхэг тамхи аваад татчих бололцоотой гэтэл дэлгүүрээс сүү аваад ууя гэхэд 3000 төгрөгөөс хямд байх нь юу л бол? Талх, нарийн боов хоол хүнс аваад идье гэвэл тамхинаас хямдхан байх уу? Энэ мэт шалтгаанаар хүүхэд залуусын дунд тамхины хэрэглээ өссөөр байна. Монгол улсад яагаад тамхи ийм хямдхан борлуулагддаг вэ? Монгол улс тамхины татвараа нэмэлгүй маш олон жил болж байна. ДЭМБ-аас Монгол улсад янжуур тамхины татвар хэтэрхий багаас болоод тамхидалтаа бууруулж чадахгүй байна гэдэг асуудлыг тавьсаар ирсэн байдаг. Тамхины замбараагүй хэрэглээ Монголд энэ хэвээрээ үргэлжилсээр байвал нийтийн эрүүл мэндийн асуудалд эрсдэл үүссээр байх болно. Хорт хавдрын өвчлөл буурахгүй байгаа нь ч гэсэн үүнтэй холбоотой байх магадлалтай. Тамхины татварын асуудлыг ярихаар зарим гишүүд их харлуулах шинжтэй юм билээ. Үүнийг бол би тамхи борлуулагчдын лобби байж магадгүй л гэж хардаж байна.

-Та энэ хуулийн төслөө хэзээ өргөн барих вэ?

– Одоогоор ЭМЯ, холбогдох мэргэжлийн байгууллагуудаас ажлын хэсэг байгуулагдсан. Хуулийн төслийн боловсруулах явц өрнөж байна.

–Та Нийслэлийн засаг даргын орлогчоор ажиллаж байсан. Энэ хугацаанд хотын иргэдийн өмнө тулгамддаг буман асуудалтай нүүр тулсан байх. Нийслэлчүүдийн асуудлыг шийдэх ямар 1 төлөвлөсөн ажил юу байна вэ?

-Тэгэлгүй яах вэ? Нийслэлд тулгамдсан олон асуудал сэтгэл зовоосоор л байна. Нэн түрүүнд миний шийдэхийг зорьж байгаа хууль бол бидний хэлж заншсанаар СӨХ-ны хуулийн төсөл. Би өөрөө санаачилж боловсруулаад явж байна. Нийслэлд ажиллаж байх хугацаандаа Улаанбаатарт амьдарч байгаа иргэдийн өмнө тулгамддаг гол асуудал бэрхшээл СӨХ-той холбоотойгоор үүсэж байгааг мэдэрсэн. Хорооноос ч өмнө СӨХ бидний өдөр тутмын амьдралд шууд нөлөөлдөг. Бидний тухтай амьдрах эсэхийг мөн эрх чөлөө цаашлаад барилгын компаниудын хариуцлагын асуудал хүртэл СӨХ-ны хууль шинэчлэгдсэнээр шийдэгдэх учиртай. Энэ хууль 20 гаруй жил шинэчлэгдээгүй. Үүнтэй холбоотойгоор одоогийн хууль шүдгүй арслан шиг болчихсон гэж дүгнэж болох юм. Шүдгүй арслан шиг хуультай учраас СӨХ-той холбоотой үүсэж байгаа олон төрлийн асуудалд Жунглийн хууль үйлчилж иржээ. Энэ ч үүднээс уг хуулийг сайжруулж өнөөгийн нөхцөлд тохирсон эрх зүйн санкцтай болгоё гэж зорьж байна. Хуулийн төслөө боловсруулаад Засгийн газарт санал авахаар хүргүүлсэн. Мөн иргэд судлаачдыг санал бодлоо нэмэрлэж танилцаасай гэдэг үүднээс D-Парламент дээр байршуулсан байгаа. Мөн иргэдтэй биечилж уулзаж санал бодлыг нь тусгах талаар ажиллаж байна.

-СӨХ-ны хуулийг шүдтэй арслан болгох гол хуулийн зохицуулалтаас дурдвал?

-2 гол зүйл бий. Иргэд өөрсдөө өмч өмч гэдэг хэр нь өмчдөө хэр зэрэг хариуцлагатай ханддаг вэ гэдэг асуудал байна. Иргэдийн амьдрах орчныг СӨХ-д сайжруулъя гэхээр төлбөрөө төлдөггүй оршин суугчдын асуудал хөндөгддөг. Зарим СӨХ-ны төлбөр сард 7000 төгрөг байна. Зарим үнэтэй хотхонуудын СӨХ-ны төлбөр 300-400 мянган төгрөгийн төлбөр гардаг. 7000 төгрөгийн төлбөрөө төлөөгүй байж СӨХ юм хийхгүй байна гээд хэл ам хийдэг иргэд ч байна. Ихэвчлэн 1 байрны нийт оршин суугчдын 60-70 хувь нь СӨХ төлбөрөө тогтмол төлдөг байхад үлдсэн 30-40 хувь нь төлдөггүй нийтлэг хандлага бий. Мөнгөгүй учраас төлөхгүй байгаа иргэдийн асуудал биш мөнгөтэй мөртөө төлдөггүй хариуцлагаас зайлсхийдэг иргэдийн асуудал байгаа юм. Тийм учраас оршин суугчдын төлбөрөө төлөх хөшүүргийг хуульд сайн суулгаж өгөх чухал байна. Алданги тооцдог болъё. Болохгүй бол цахилгаан шат, орц гарц, автомашины зогсоол руу орж гарах картыг хүчингүй болгоё. Бүр болохгүй бол зээлийн мэдээллийн санд бүртгэдэг болох зохицуулалт ч хэрэгтэй. Санхүүгийн хувьд хариуцлагагүй СӨХ-ны төлбөрөө төлдөггүй гэдэг мэдээллийг зээлийн мэдээллийн санд оруулаад ирэхээр бусад төрлийн зээл авах бололцоо нь хумигдана гэсэн үг. СӨХ-той холбоотой маргааныг хялбаршуулсан журмаар шүүхээр шийддэг зохицуулалтыг мөн хуульд тусгаж өгөх хэрэгтэй гэж харж байна. Нөгөө талд СӨХ өөрөө хариуцлагатай байх ёстой. Орлого зарлага, зарцуулалтаа оршин суугчдад нээлттэй тайлагнадаг болох нь чухал.

-126 гишүүнтэй парламент өмнөх парламентаа бодвол 1 гишүүний үг хэлэх байр сууриа илэрхийлэх тэр оролцоог хумьсан байх. Та УИХ-ын гишүүнээр ажиллаад 8 сар гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Иргэдээ төлөөлж ажиллах нөхцөл боломж парламентын танхимд хэр зэрэг бүрдэж байна вэ?

-Би өмнө нь УИХ-ын тамгын газрын тэргүүн дэд даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд 76 гишүүнтэй парламент хэрхэн ажиллаж байсан тухай мэднэ. 126 гишүүнтэй УИХ-д би өөрөө гишүүн болоод ороод ирсэн. Энэ парламентад илүү олон ургалч үзэл, илүү мэргэжлийн дуу хоолой сайжирсан болов уу гэж харж байна. Мэргэжил мэргэжлийн гишүүд байнгын хороодод хуулийн хэлэлцүүлгийг илүү чамбай өрнүүлэх боломж нь бүрдсэн болов уу гэж харж байгаагаа нуухгүй. Өмнө нь бол гишүүд 2-3 байнгын хороогоор ороод том том хуулийн төслүүдийг уншиж амжихгүй гараа өргөөд батлаад явдаг жишээ олон байсан. Мэдээж 126 гишүүн бүгд маш идэвхтэй байгаа гэж хэлэхгүй ч олон намын төлөөлөл байна. Анх удаагаа сонгогдсон залуус олон байгаа. Үр дүн гаргачихъя гэсэн хүсэлтэй гишүүд олон байх шиг. Чуулганы үг хэлэх, асуулт асуух цаг богиноссон нь өөрт оногдсон цагаа илүү үр ашигтай зарцуулах чармайлт нэмэгдсэн шиг санагддаг болсон. Миний хувь Төрийн байгуулалтын байнгын хороо, Хууль зүйн байнгын хороонд харьяалагддаг. Энэ хүрээндээ хийчих юм сан гэж хүсэж байсан хуулиудаа боловсруулаад явж байна. 10-аад ажлын хэсэгт ороод ажиллаж байгаа. Цагийн менежментээ сайн зохицуулахгүй бол ачаалал бол их байгааг хэлэх хэрэгтэй. Ачаалал бол бага биш. Хуульч гишүүдийг Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан болбол УИХ-ыг төлөөл гэж явуулна, хуульч юм чинь ажлын хэсэгт заавал багт гэж томилно. Дээр нь Хүний эрхийн дэд хороо, ОУ-ын парламентын холбооны сонгуульт ажил гээд олон ажил байна.

-УИХ-ын гишүүдийн ёс зүйг юу гэж хардаг вэ? Мэдээж улс төрд орсон хүн рүү олон нийтийн зүгээс янз бүрийн дайралт ирэх нь гарцаагүй. Гэвч танай 126 гишүүнтэй эхний парламентын гишүүдээс бага хугацаанд олон өнгө ажиглагдлаа.

-Иргэдийн шүүмжлэл байлгүй яах вэ? Тэднийг тодорхой хэмжээнд шингээх ёстой гэж боддог. Магадгүй бид ярьж байгаа зүйлээ бүрэн тайлбарлахгүй байна уу? Иргэдэд мэдээлэл өгөх гээд сэтгүүлчдийн асуултад хариулдаг. Уг нь бол уг углуургыг нь нарийн сайн тайлбарлах гээд хичээгээд л байдаг юм. Гэвч нийтээрээ урт мэдээлэл унших сонсохоос татгалзах хандлагатай болчихсон. Сэтгүүлч, хэвлэлийнхэн маань ч үүнд нь тааруулаад богинохон хэсгээс нь таслаад олон нийтэд үзүүлчихдэг. Тэр хэсэгт нь буруу зөрүү олон зүйл яригдана. Олон хүмүүс дайрна, загнана. Үүнд загнаад байгаа иргэдийг буруутгах аргагүй. Уг нь ярьсан бүтэн агуулгыг нь үзвэл арай ньюанстай агуулга байдаг. Тийм учраас мэдээлэл өгч байгаа бид ойлгомжтой, тодорхой мөн хоёрдмол салаа утгагүй байхаар ярьж сурах ёстой юм байна л гэж өөртөө анхаарч байна. Дээрээс нь иргэддээ мэссэжээ өгөхдөө юу юуг анхаарах вэ? гэдгээ бодолцох ёстой юм байна гэдэг ч юм уу гишүүд өөрсдөө анхаарах шаардлагатай л гэж харж байгаа. Аливаа 1 шийдвэр гаргалаа гэхэд 100 хувь алга ташуулах шийдвэр гэж байхгүй. 60 хувь нь алга ташихад 40 хувь нь гомдож мэднэ. 80 хувь нь дэмжихэд 20 хувь шүүмжилж болно. Хэрвээ би өөрөө зөв гэж шийдээд хийсэн ажил байвал шүүмжлэлийг хүндээр хүлээж авахгүй байхыг хичээдэг. Бодлого боловсруулах явцад санал шүүмжлэлийг маш сайн тусгаж ажиллах ёстой. Одоо жишээ нь СӨХ-ны хуулийг шүүмжлэх байр суурь ч гарч байна, дайралт ч гарч байгаа. Гэхдээ би тэр бүхнийг сонсож хүлээж авах л ёстой. Хувь хүн бүр өөр байх. Ер нь бол улс төр эмэгтэйчүүдэд илүү хүнд тусдаг. Нийгмээс ирэх ачаа дабль байдаг. Гэхдээ энэ бол Монгол эмэгтэй улс төрчдөд тулгараад байгаа юм биш. Дэлхий дахинаа эмэгтэй улс төрчдийн ачаа, нийгмийн шүүлт их шүү дээ. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүдийн ёс зүйг шүүмжилсэн олон яриа өрнөж байна. Гэвч үүнээс ч илүү ёс зүйн асуудал сөхөхөөр том зүйлс УИХ-ын хуралдаануудад болдог. Ашиг сонирхлын зөрчилтэй асуудал дээрээ улаан цайм гишүүдийг лоббидож явдаг гээд асуудлууд бий шүү дээ. Энэ бүхнийг ярихгүй байж ганц нэг хэлсэн үгээр нь олон нийтийн өмнө шүүмжилж дүүжлэх нь миний хувьд бол шударга бус гэж боддог. Яг үнэнийг хэлэхэд сошиалд ил гараад байгаагаас илүү ёс зүйгүй авирлах, янз бүрээр нэгэн рүүгээ дайрах, орилох, чарлах тохиолдол олон гарч байхыг харсан. Гэвч туршлагатай улс төрчид бол энэ ёс зүйгүй үйлдлээ камерын өмнө эсвэл микрофоны өмнө гаргадаггүй юм билээ. Микрофоны өмнө бол маш тайван дүртэйгээр үгээ хэлдэг. Хурлыг үймүүлж бусниулсан энэ асуудлуудаа бид ил ярьж шийдвэрлэж чадахгүй байж жоохон ил гарсан жижигхэн асуудлыг томсгож ёс зүй яриад байгаа нь өөрөө их асуудалтай харагддаг. Би УИХ-ын Ёс зүй дэгийн байнгын хорооны даргад энэ асуудалдаа анхаарах хэрэгтэй юм биш үү гэдэг талаар хэлсэн. Зөвхөн 1, 2 хүний асуудлыг сошиалаар шуугиулаад байдаг. Гэтэл үүнээс гадна ёс зүйн зөрчилтэй том асуудлууд байсаар байгаад анхаарч ажиллаасай гэж хүссэн.

-Дабль стандарт байна шүү дээ?

-Дабль стандарт мөн гэж хардаг.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааг юу гэж харж байна. УИХ-ын шинэ гишүүд илүү зоригтойгоор ЗГ-ын асуудлыг ярьж шүүмжилж байгаа харагдсан. Анх хэмнэх бодлого барина гээд дэд сайдын албан тушаалыг хэмнэж байсан засгийн газар өнөөдөр 400 даргын албан тушаалын томилгоог хийж байна. 5-7 сая төгрөгийн цалинтай дарга нарыг ийм олноор нь томилох чинь хэмнэх бодлого мөн гэж үү?

-Би Сангийн сайдын ярьсныг харсан л даа. Төсөвт дарамтгүйгээр бүтээмжийн менежер томиллоо гэж ярьж байна лээ. Уг нь энэ чинь төсөв шүү дээ. Энэ төрийн өмчит компаниудаас орж ирэх орлого бол ард түмнийх. Олон нийтэд хүртэх ёстой төсвийн 1 хэсэг. Би Засгийн газрын дээрх томилгоонд шүүмжлэлтэй хандаж байгаагаа нуухгүй. Төр данхайж байна. Би хувийн хэвшилд тэр дундаа олон улсын хуулийн фирмд хөрөнгө оруулалт дэд бүтцийн чиглэлээр, олон улсын арбитрын чиглэлээр ажиллаж байсан туршлагатай. Эдийн засгийг хөрөнгө оруулалтын салбарыг ойлгодгийн хувьд хэлэхэд Монгол улсын эдийн засагт төрийн оролцоо дэндүү их байна. Ер нь төрөөс хамааралгүй бизнес их цөөхөн боллоо. Орон зай шахагдлаа. Тендерээр бизнесүүдийг дэмжиж байна гэдэг яриаг би сонсож байсан. Энэ бол маш буруу жишиг. Төрөөс хараат аж ахуйн нэгжүүдийг бий болгож байна гэсэн үг. Чөлөөт зах зээлийн зарчим алдагдаж байгаа жишээ шүү дээ. Яг үнэндээ жамаараа бойжсон аж ахуйн нэгж биш тендерээр бойжсон, өөрөө өөрийгөө инновацлах чадамжгүй компаниудтай л болох зураг руу орчхоод байна. Эдгээр асуудлуудад шүүмжлэлтэй хандаж байгаагаа би нуухгүй. Төрийн оролцоогоо бизнесээс татаасай, хувийн хэвшлийн хийж болох зүйлст төр битгий оролцоосой, төр битгий данхайгаасай гэдэг байр суурийг баримталдаг. Төрийн бүтэц данхайгаад байгаагийн шалтгааныг би улс төрийн учир шалтгаантай болов уу гэж харж байна. Дуртайдаа ч данхайлгаагүй байх. Зөвхөн эрх баригч нам гэхээсээ илүү АН, Хүн-д шалтгаан бий болов уу. Хамтарсан засагт орсон манай намын гишүүдийг ажил албан тушаалаар ханга гэдэг шаардлага байдаг байж мэднэ. Дэд сайд гэдэг албан тушаал байхгүй болохоор бүтээмжийн менежер гэдэг албан тушаал үүсгэж томилуулдаг. Тэгээд УИХ дээр ороод ирэхээрээ сөрөг хүчин болчихдог. Засгийн газраа шүүмжлээд л. Яг 2 үзүүртэй зүү шиг. 1 бол манай хүмүүсийг ажилд ав гэж хамтарснаараа түрий барьчхаад нөгөө талдаа Засаг сайн ажиллаж чадахгүй байна гэж шүүмжлээд явдаг. Тэгэхээр би засгийн газрын хамтран байгуулсан намуудад увайгүй улс төрөө болих хэрэгтэй, хамтаръя гэж байгаа бол юу нь үр ашигтай байхаа ойлголцоод хамтрахгүй бол энэ төр засгийн данхар бүтэц төсвөө даахаа болилоо гэдгийг хэлмээр байна. Макро эдийн засгийн нөхцөл байдлаа харсан ч гэсэн маш хүнд болчихлоо. Үүнийг цэгцлэх ёстой. УИХ дээр энэ талаар асуулга хэлэлцэх үеэр гишүүд байр сууриа илэрхийлээд явах байх гэж бодож байна.

– Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, асуултад дэлгэрэнгүй хариулсанд баярлалаа.