Өнөөдөр Монгол бахархлын өдөр. Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн өдрийг тэмдэглэх шалтгаан болоод ач холбогдолын талаар бид Чингис хааны өв соёлын хүрээлэнгийн судлаач Ш.Мөнхбаатартай ярилцсанаа хүргэе.

-Монгол бахархлын өдрөөр бид юуг анхаарч, энэ өдрийг хэрхэн тэмдэглэж өнгөрүүлж байх ёстой юм бол?

-Өнөөдөр Монгол бахархлын өдөр. Чингис хааны мэндэлсэн өдөр, өвлийн тэргүүн сард Тэмүүжиний төрсөн өдрийг тэмдэглэдэг. Энэ өдөр түүхээ ярьж, түүхээсээ суралцсан өдөр байгаасай гэж хүсдэг. Өнгөрсөн түүхэнд хэд хэдэн ач холбогдол бий. Түүх өөрөө ард түмний үнэт зүйл байдаг, ард түмнийг нэгтгэж байдаг. Хоёрдугаарт түүх Монгол хүнээ бэлтгэж байдаг. Гуравдугаарт түүхийн алдаа оноо сургамжийг өгч байдаг. Түүхийн сайн нь ч, муу нь ч миний багш гэдэг үг бий. Энэ өдөр мэндэлсэн Чингис хаан Евразийг дамнасан тэр том газар нутагт Их гүрнээ байгуулж байсан. Энэ түүхэн үйл явдлуудаас бид суралцдаг, үнэ цэн нь юунд оршиж байсан юм? Юун дээр бид алдсан юм бол гээд түүхээсээ суралцсан өдөр байгаасай гэж судлаачийн хувиар хүсдэг.

-Монголын түүхээ бага мэддэг залуус их олон болсон. Магадгүй даяаршилтай ч холбоотой байх. Тэдгээр залуусын хувьд түүх сайн мэдэхгүй учраас Монгол бахархлын өдрийн тухай тайлбарлаж өгөөч?

-Дэлхийн улс орнууд юугаараа ялгардаг гэхээр соёлоороо л ялгардаг. Өөрөөр хэлбэл Турк, Монгол, Хятад залуус ижилхэн хоол сонирхдог байж болно. Гоё эмэгтэйг бас сонирхох байх. Гэхдээ тэднийг өөр өөрсдийнх нь түүх соёл нь ялгана. Би өөрийнхөө түүх соёлыг мэдэхгүй байх нь өөрийг нь л эвгүй байдалд оруулна. Би дэлхийн олон улсын хүмүүстэй харилцах үед “Чи хэн юм?, Хаанаас ирсэн юм? Ямар хүн бэ? ” гэдэг асуултыг хэн нэгэн асууж таарна. Тэгэхээр бид түүхээ уншиж судалснаар Монгол хүн гэж хэн бэ гэдэг ойлголтыг авах боломжтой.

-Тэгвэл Монгол хүн гэж хэн юм бэ?

-Эзэнт гүрэн байгуулж байх үед Монголчуудыг тагнах судалгаануудыг хийж байсан баримтууд бий. Хэдийгээр Папын захидал дайж авчирч байгаа элч нэртэй хүмүүс ирдэг байсан ч Монголчууд яг хэн юм, яагаад энэ улс хүчирхэг байгаа юм, хүчирхэг байгаа нууц нь юу юм бэ гэдэг талаар хайж байсан. Тэд тайландаа хэрхэн бичиж байсан бэ? гэхээр “Энд хулгай алга, хүчирхийлэл алга, дээрэм алга, өндөр ёс суртахуун л байна”  гэж бичиж байсан. Өөрөөр хэлбэл ёс суртахуунтай байгаа учраас хүчирхэг эзэнт гүрэн байдаг юм байна гэдэг ойлголтыг өгч байгаа юм.

Монголчууд ёс суртахуунтай байх үедээ хүчирхэг байсан. Нэгэндээ итгэдэг байсан, найддаг байсан. Зөв цагтаа зөв хүнээ байх ёстой газар нь сонгодог байсан зэрэг нь Өрнөдийнхний өмнө Монголчуудын онцлог болж харагдаж байжээ.

-Монголчууд өндөр ёс суртахуунтай байсан түүхийг та ярилаа. Тэгвэл бидний мэдэхгүй Чингис хааны тухай сонирхолтой өөр олон баримтууд танай хүрээлэнд байгаа болов уу гэсэн бодлыг өрдлөө?

-Манай хүрээлэн хамтын ажиллагаа, эрдэм шинжилгээ гэсэн хоёр хэлтэстэй. Эрдэм шинжилгээний хэлтэс судалгаануудаа хийдэг. Өөрөөр хэлбэл сурвалжуудаа эмхтгэж гаргахад чиглэж ажилладаг. Үндэсний номын сангийн гар бичмэлийн сан хөмрөг, Үндэсний төв архивын сурвалжууд, өмнө нь олон нийтийн хүртээл болоогүй сурвалжуудыг эмхтгэж олон нийтэд хүргэх талаас нь ажилладаг. Мөн бид дэлхий дээр гарсан Монголын түүхтэй холбоотой, Монголын эзэнт гүрэнтэй холбоотой, Чингис хаантай холбоотой ямар ном бүтээл, судалгаа гарсан талаар судалж эх хэлнээ хөрвүүлэх, орчуулах ажлыг хийдэг.

Түүнчлэн Монгол судлаачдынхаа бүтээлийг жилд нэг удаа англи хэл дээр хэвлүүлж гадаадын улс орнууд руу түгээх ажилд ч анхаарал хандуулдаг. Энэ ажлуудаас сонирхуулахад “Иран дахь Монгол эмэгтэйчүүд” нэртэй ном орчуулж гаргасан. Тус улсад эрэгтэй эмэгтэй хүмүүс ижил тэгш эрхтэй байгаагүй. Шашныхаа үзлээс болоод эхнээсээ эмэгтэйчүүдийг эрчүүдээс дорд үзэж ирсэн байдаг. Өнөөдөр ч тэр үзэл хандлага хэвээрээ хадгалагдаж байгаа.

Тэгвэл аль 800 жилийн тэртээ Монголын эзэнт гүрний үед Ираны эмэгтэйчүүд эрчүүдтэйгээ ижил зиндаанд, ижил эрхтэй байж үзсэн байдаг. Энэ тухай Иран судлаач эмэгтэй олж судлаад бичиж нийтлүүлсэн байгаа. 

Монголчуудын байгуулсан эзэнт гүрэн дэлхий дахинд олон зөв соёлыг түгээсэн. Тэр дунд соёлын эрх чөлөө, худалдааны эрх чөлөө, жендерийн эрх чөлөө буюу эрэгтэй эмэгтэй хүмүүс хоорондоо эрх тэгш байх зарчмыг 800 жилийн тэртээ бид дэлхий дахинд үлгэрлэж явсан байна.

-Ази соёлд эцгийн эрхт ёс давамгайлдаг. Харин Монголын эзэнт гүрний үеийн соёлоос харахад эмэгтэйчүүд хатад нөхрүүдээсээ дутуу эрх ямба эдэлж байгаагүй нь харагддаг шүү?

– Монголын эзэнт гүрний үед Монгол хатад хаад ноёдтой ижил хүндлэл хүлээдэг байсныг олон сурвалжууд нотолдог. Монголын нууц товчоонд ч энэ тухай олон баримт бий. Сэцдийн зөвлөлд эмэгтэйчүүдийн үг хэлж байгаа байдал зэргийг харж болно. Түүнчлэн Араб, Персийн номын чимэглэлд хаан хатан хоёр зэрэгцээд суучихсан, бие биеийнхээ нүд рүү хараад ширтэлцсэн, урин дулаан уур амьсгалтай байгааг харуулсан зургууд их байдаг. Тэгэхээр энэ бүх түүхийн баримтуудаас хаан гэхээр бүх асуудлыг толгой мэдэж шийддэг биш эмэгтэйчүүдийнхээ оролцоог өндөр түвшинд авч үздэг, эмэгтэйчүүд хаан нөхрийнхөө хажууд түшиж тулж, зөвлөж  байсны илрэл гэж харж болно.

-Танай хүрээлэнгийн судалгааны ажлууд олны хүртээл болох боломжоор хэр зэрэг хангагдаж байна вэ?

-Хүрээлэн 2019 онд байгуулагдсан. Чингис хааны музейг байгуулахаас өмнө Чингис хааны өв соёлын хүрээлэнг байгуулсан. Бид музейн ашиглалтын өмнөх судалгаан дээр ажилласан. Музей хэдэн давхар байх уу? Ямар үзмэртэй байх уу? Үзүүлэх дэглэлтээ яаж хийх зэрэг ажлыг бид хариуцаж ажилласан. Манай хүрээлэнгийн суурь судалгаан дээр музей байгуулагдсан. Түүнчлэн Хэнтий аймагт аялал жуулчлалын 5 цогцолбор баригдаж байгаа. Уг цогцолборын түүхэн газар зүйн судалгаа хийгээд музейн үзүүлэх дэглэлт ямар байх уу зэрэг ажлуудыг хариуцаж ажиллаж байна. Мөн хүүхэд залуучууд руугаа чиглэсэн олон үйл ажиллагаа хийдэг. Тухайлбал Чингис хааны билэг сургаалаас суралцахуй гээд сурагчдын дунд эссе бичлэгийн уралдааныг МҮОНРТ болоод хувийн хэвшилтэй хамтраад явуулсан. Үүнээс гадна бид Монголын Их хаадыг алдаршуулах “Их хаадын ертөнц” нэртэй олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг жил бүр зохион байгуулдаг.

Энэ жил Цагаадай хааны тухай хурал болсон. 8 орны 17 гадаадын судлаач эрдэмтэд ирж оролцож илтгэлээ хэлэлцүүлсэн. Тун удахгүй Сүбээдэй хааны эрдэм шинжилгээний хурлыг Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, Батлан хамгаалахын хүрээлэнтэй хамтран зохион байгуулах гэж байна. Сүбээдэй баатар маш алдартай жанжин. Баруунд бол цэргийн сургалтад Сүбээдэйн тактикуудыг сургалтандаа хэрэглэдэг. Гэтэл бид аль түвшинд судалж байгаагаа мэдэж, хүүхэд залуустаа мэдээлэл өгөх нь чухал байгаа юм. Монголын түүхэн дэх бахархал болсон түүхэн хүмүүсийн тухай, тэдний гавьяа зүтгэлийг таниулахыг зорьж ажиллаж байна. Их хаадын цуврал маань жилд 2 хааны тухай эрдэм шинжилгээний хурал хийдгээрээ онцлогтой. Чингис болоод Хубилай хаадын сүр хүчинд дарагдаад бусад хаадын судалгаа орхигдож ирсэн нь тодорхой болсон зүйл. Гэтэл Монголын эзэнт гүрний бусад хаадууын тухай судалгаа тун чухал.

-Гадаадад судалгаа, шинжилгээний ажлууд өндөр төсөвт өртөгтэй байдаг. Гэтэл манай улс эрдэм шинжилгээний ажилдаа төдийлөн ач холбогдол төдийлөн өгч чаддаггүй харагдаад байдаг юм?

-Уг нь суурь судалгаанд мөнгө санхүү чухал үүрэгтэй. Санхүүжилт сайтай байвал түүнийг дагаад сайн судлаачид бэлтгэгдэнэ. Гадаадын улс орны судлаачидтай хамтарсан том жижиг төслүүдийг хэрэгжүүлдэг. Манай улсын хувьд суурь судалгааны тухай ойлголт муутайгаас болдог юм уу хөрөнгө санхүүжилт хангалттай түвшинд тавигдаггүй нь нууц биш. Харин энтэртайнмент зүйл рүү их хөрөнгө санхүү зарцуулдаг. Бид суурь судалгаагаа сайн хийж байж л дараа дараагийн алхмуудаа ахиулна гэдгийг ойлгох чухал байна. Суурь судалгаа сайн байж дараа дараагийн инновацийн асуудлыг ярих боломж бүрдэнэ. Монгол улсын хувьд бусад улс оронтой харьцуулахад суурь судалгаандаа зарцуулж байгаа хөрөнгө, ач холбогдол өгч байгаа байдал нь бага байгаа нь мэдрэгддэг. Хурал зохион байгуулахад болоод эрдэмтэд судалгааныхаа ажлыг энд тэнд очиж хийх боломж хумигдмал шүү дээ. Ирэх жилийн хувьд ч улам хэцүү болох байх. Төсөв их танагдсан. Хэмнэлтийн тухай хуультай холбоотойгоор хөдөө орон нутаг, гадаад дотоод руу явах зардал их хасагдсан. Дарга нарын томилолтын зардал хэрхэн хасагдсаныг бол мэдэхгүй. Гэхдээ судлаач нарт бол энэ хэмнэлт их нөлөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл бид унаагаа аваад явах, шатахуун бензин тосны зардал, томилолтын зардал байхгүй болчихож байгаа юм.

Судлаачид хээрийн судалгаагаа хийж чадахгүй байгаа тохиолдолд судалгааны ажилд ахиц гарна гэдэг хэцүү. Бас нэг зайлшгүй чухал асуудал бол боловсон хүчин. Цалин хөлс нийгмийн баталгаа хангалтгүй бол сайн судлаачидтай болно гэж байхгүй. Амьдралд нь хүрэлцэхээргүй цалин хөлстэй байвал залуус судлаач болохгүй. Нөгөө л уул уурхай руу, нөгөө л Солонгос руу гарч ажиллахыг бодно шүү дээ. Харин сайн цалин хөлстэй салбар болчихвол олон судлаачид төрнө. Олон чадварлаг судлаачидтай болчихвол бид түүхээ илүү сайн судалж сурталчлах, аялал жуулчлалаа нэмэх боломж бүрдэнэ.

-Танай хүрээлэн хэдэн судлаачтай вэ? Өөрөө бас багшилдаг хүн. Түүхийн чиглэлээр сонгон суралцах оюутны тоо сүүлийн жилүүдэд буурч байна уу? Нэмэгдэж байна уу?

-Манайх 20 хүний бүрэлдэхүүнтэй. Эрдэм шинжилгээний алба нь 10 хүнтэй. Ер нь түүхийн анги нийгмийн шинжлэх ухааны салбартаа багтдаг. Нийгмээр сурах гэж орж байгаа залуустай харьцуулахад түүхийн ангийнхан цөөхөн шүү. Гэхдээ бид бодлогоор дэмжээд өгвөл үр дүн гарах байх гэж найдаж байгаа.

-Чингис хаан, Монгол судлал чиглэлээр илүү амжилттай судалгаа хийж байгаа улс орнуудыг аль улс тэргүүлдэг вэ?

-Улс орон бүрд Монгол судлал байдаг. Яагаад Монгол судлал тийм олон оронд байна вэ? гэхээр Чингис хаантай л холбоотой. Маш том эзэнт гүрнийг байгуулсан гэдэг утгаараа Чингис хааны судалгаа, Монголын эзэнт гүрний тухай судалгаа сүүлийн жилүүдэд улам эрчтэй хөгжиж байна. БНХАУ, БНСУ, Япон зэрэг азийн орнуудаас гадна Чех, Унгар, Польш, Америкт Монгол судлал эрчтэй хөгжиж байгаа. Эдгээр орнуудаас дээрх судалгаагаа инновац болгож хөгжүүлж байгаа нь Хятад улс. Өөрсдөө домог зохиогоод, тухайн домгон дээрээ түшиглээд бүтээн байгуулалт хийгээд, тэндээ аялал жуулчлалыг татаад түүхийг аялал жуулчлал болгон ашиглаж байна.

-Манай улс түүхийн судалгаагаа бодлоготойгоо уялдуулах талаар анхаарах шаардлагатай байна уу?

-Сүүлийн жилүүдэд бас анхаарч эхэлж байна. Хэнтий аймагт босгох аялал жуулчлалын цогцолбор түүхэн судалгааны үндэстэй. Дэд бүтэц, зам харгуйгаа тавиад жуулчид татна хэмээн тооцоолж байгаа. Тухайлбал Чингис хааны төрсөн нутгаар аялах, Их хуралдай хурж байсан газар, Тэмүүжин Жамух хоёрын анд бололцож байсан газар, Монголын нууц товчоог бичиж дууссан газар гэдэг ч юм уу томоохон бүтээн байгуулалт өрнөж байна. Цаашдаа ч олон бүтээн байгуулалт өрнөх байх гэж найдаж байгаа юм.

-Монгол бахархлын өдрийг өнөөдөр бүх нийтээрээ амарч, тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Зарим хүмүүс магадгүй амарч байгаа ач холбогдлоо ч сайн ухаагүй яваа байж мэдэх юм?

-Дэлхий дээр эзэнт гүрэн байгуулсан улс үндэстэн цөөн байдаг. Тэр дундаа 33 сая км квадрат газар нутагт эзэнт гүрэн байгуулаад тэр нь 100 гаруй жил оршин тогтноод, тэр оршин тогтнох хугацаандаа дэлхийн түүхэнд онцгой нөлөөлсөн байдаг.

Дэлхий дахинд Пакс Монголика гэж нэрлэдэг. 100 гаруй жил дэлхийд амар амгаланг тогтоогоод, улс орнуудын хоорондоо байлдаж байсан шашны зөрчлийг арилгаж, шашны эрх чөлөөг тунхагласан. Соёлын эрх чөлөөг нь тунхаглаад, худалдаа арилжаа хийх боломжийг нь нээлттэй болгоод, алба татварын системд нь шинэчлэл хийж өмнөхөөс нь бууруулсан гээд дэлхий нийтэд бие биенээсээ суралцах, бие биетэйгээ хөгжих боломжийг хүн төрөлхтөнд Монголчууд олгож байсан. 

Энэ бүхнийг одоо дэлхий дахин эерэгээр харж эхэлж байна. Өнөөдөр дэлхий дахин ямар хурцадмал байгаа билээ. 100 жил битгий хэл 10 жил ч дайнгүй оршин тогтнож чадахгүй байна шүү дээ. Тэгэхээр дэлхий нийт мэдэж байгаа Монголын их эзэнт гүрний хүн төрөлхтөнд олгосон ололтуудыг хүүхэд залуус маань мэдээсэй гэсэн үүднээс Монгол бахархлын өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болов уу. Өнгөрсөн түүхэнд байсан ололтуудаасаа манай улс суралцаад хөгжлийн бодлого төлөвлөлтдөө ч гэсэн тусгаасай гэж хүсдэг дээ.

-Чөлөөтэй ярилцсанд баярлалаа.