Сум, багийн засаг дарга нар чоно агнах болзолт уралдааны тухай ярилцаж, шагналыг нь хэнээр гаргуулах тухай сумын ИТХ, багийн ИНХ-аар хэлэлцэн, шийддэг боллоо. Архангай аймгийн Чулуут сумын ЗДТГ 10-р сарын 20-27-нд чонын ав зохион байгуулж, 6 чоно алсан Ц.Шаарийбуу ахлагчтай Зуунмод багийг өргөмжлөл, 2 сая төгрөгөөр шагнав. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын ЗДТГ 11-р сарын 1-нээс 12-р сарын 15-ны хооронд чоно агнах болзолт уралдаан зарлаж, хамгийн олон чоно агнасан 3 хүнийг тус бүрийг нь мотоциклоор шагнахаар амлав. Мотоцикл авахын тулд 10-аас олон чоно агнах ёстой гэсэн шаардлага тавьжээ. 10 чоно агнаж чадахгүй бол мотоцикл өгөхгүй. Энэ мэт шагналт уралдааны зарыг харсан бусад, аймаг, сум, багийн зарим хүн тэдэнтэй барьцаж, засаг дарга нараа аллагад турхирч байна.
Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын засаг дарга захирамж гаргаж, сумынхаа эрчүүдийг цуглуулан, Хөнжил, Той чиглэлд 11-р сарын 15-наас 12-р сарын 28-ны хооронд нэгэн зэрэг чонын анд мордлоо. Уг авын тухай ард иргэдэд зарлаж, иргэдийг зохион байгуулахыг багийн ИНХ, засаг дарга, байгаль хамгаалагч нарт даалгаж, анд унах морьдыг малчдаар бэлтгүүлжээ. Нутгийн малчдыг чоно үргээхэд оролцуулж байна.
Бүх шатны засаг дарга нар бол төрийн захиргааны ажилтнууд. Тэдэнд амьтны аллага зохион байгуулах, амьтан алсан хүнийг урамшуулах үүрэг байхгүй. Ухвар мөчид засаг дарга нартай зэрэгцэн зарим аймгийн байгаль хамгаалагч нар энэ аллагад оролцож, бүр зохион байгуулж байна. Тухайлбал: Завхан аймгийн Байгаль орчны газар аймгийнхаа хэмжээнд 11-р сарын 10-25-нд чонын нэгдсэн ав зохион байгуулав. Энэ бүх эх захгүй аллага явж явж БОУАӨЯ-тай холбоотой. БОУАӨЯ улсын хэмжээнд 2 жил чоно агнахыг 2025.02.06-нд зөвшөөрсөн юм. Амьтан агнах адын хүсэлдээ хөтлөгдсөн аймгуудын засаг дарга нар өмнөх Байгаль орчны сайд нараас чоно агнах зөвшөөрөл авч чадаагүй. УИХ-ын гишүүнд хонь, чоно хамаагүй атал УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт чоно авлахыг хүссэн агуулгатай асуулга 2022.06.22-нд БОАЖ-ын сайд Б.Бат-Эрдэнэд тавьж байлаа. Б.Бат-Эрдэнэ мал аж ахуйг биш, байгаль орчныг хамгаалах үүрэгтэй гэдгээ ухамсарлаж, С.Бямбацогт мэтийн үгэнд автаагүй. Харин С.Одонтуяа тэдний хүссэн зөвшөөрлийг нь өгснөөр энэ зах замбараагүй аллага эхэлсэн юм.
Чоныг судалгаагүй алах болсон ганцхан шалтгаан нь “Мал барьсан” гэдэг 2-хон үгэн тайлбартай. ШУА-ийн Биологийн хүрээлэн 1986 онд судалгаа хийгээд, 18 аймагт 30 гаруй мянган чоно байна гэж тооцжээ. Тэр үед манай улс 22 сая малтай байсан бол одоо 57.6 сая малтай. Чоно олшроод, байнга мал бариад байсан бол мал ингэж үржихгүй л дээ.
Чоныг хоморголон устгаж буй энэ кампанит ажлыг эсэргүүцэж time.mn “Чоныг цагаатга”, “Амьтан алж уралддаг, алуурчдыг шагнадаг харгис засаг дарга нар” өгүүлэл бичиж, БОУАӨЯ-наас олгосон зөвшөөрлийг засаг дарга нар хэрхэн урвуулан ашиглаж байгааг баримттайгаар олон нийтэд хүргэсэн. Үүний дараа БОУАӨЯ “Сүүлийн үед Амьтны тухай хуульд орсон өөрчлөлтийг буруугаар хэрэглэж, орон нутагт “саарал чоно агнах уралдаан” зарлах, толгой дараалан устгах үйл ажиллагааг нийтийг хамруулан зохион байгуулж, олон нийтэд буруу ташаа мэдээлэл тарааж байгаа тул орон нутагт саарал чоно агнах зорилгоор аливаа уралдаан зарлах, олноор хоморголон устгах, нийгмийн сүлжээгээр зүй бус зураг, бичлэг оруулах үйл ажиллагаа явуулахгүй байхыг анхааруулж байна.
Цаашид эдгээр зөрчил гарсан тохиолдолд саарал чонын агнуурыг тухайн бүсэд хориглох хүртэл арга хэмжээ авахыг мэдэгдэж байна” гэсэн мэдэгдэл гаргалаа. Хориглосонгүй. Тус яамны нэр БАЙГАЛЬ ОРЧИН. Энэ үг аль ч засгийн үед уг яамны нэрээс салж байсан удаагүй. Гэвч өнөөдөр эл яам БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ БИШ, МАЛ АЖ АХУЙН ЯАМ БОЛЖЭЭ. Мал бол хүний өмч. Түүнийгээ хамгаалах нь малчны үүрэг. Түүнийг өсгөх, хамгаалах, ашиглах асуудлыг хариуцсан ХХААХҮЯ гэж бий, Б.Батбаатар сайд аа! Ж.Энхбаяр гээд тусдаа сайдтай. “Хар хүний өмнөөс шар хүн гэгчээр” бусдын ажилд хошуу дүрэх нь зохисгүй л дээ. Чоно бол байгалийн өмч. Түүнийг байгальтай нь хамгаалуулах үүргийг энэ яамны сайд хүлээдэг юм. “Байгаль орчин” гэдэг дээр нэмээд “Уур, амьсгалын өөрчлөлт гэдэг” үгийг зүгээр л залгаад биччихээгүй болов уу!
Бүх мал нь өссөн байхад, чоныг ад үзэн, аллага зохион байгуулж байна. Үүнийг хэлмэгдүүлэлт гэдэг юм.
Ус, цаг уур, орчны шинжилгээний газраас гаргасан 2025-2026 оны өвөл, хаврын бэлчээрийн даацаар бол Монгол орны 40 гаруй хувьд даац хэтэрчээ. Яг одоо чоныг хоморголон алж буй баруун, хангай, төвийн бүсийн аймгуудад бэлчээрийн даац олон дахин хэтэрсэн байгааг сануулъя. Бэлчээрийн даацын зургийг харвал Баян-Өлгий, Ховд, Завхан, Говь-Алтай, Баянхонгор, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Өвөрхангай гээд гээд чоно алах шагналт уралдаан зохион байгуулж буй газрууд байна. Мотоцикл, мал, мөнгөн шагнал амлаж, чонын аллага байсхийгээд зохион байгуулдаг Говь-Алтай аймаг гэхэд 2024 онд 3 сая 94 мянган малтай болж, мал нь 2.7%-иар өссөн. Хонь 31.6 мянга, ямаа 34.4 мянга, адуу 5.5 мянга, үхэр 7.2 мянга, тэмээ 2.7 мянгаар нэмэгджээ. Бүх мал нь өссөн байхад, чоныг ад үзэн, аллага зохион байгуулж байна. Үүнийг хэлмэгдүүлэлт гэдэг юм.
Энэ өвөл зуд болох эрсдэл тус аймгийн нийт нутгийн 325-д их, 255-д дунд зэрэг, 435-д бага эрсдэлтэй байна. Ганц Говь-Алтай ч биш, бүгд ийм байгаа. 7 хоногт 18 чоно агнасан Архангайн Чулуутын бэлчээрийн даац 1-3 дахин хэтэрчээ. Засаг даргынхаа удирдлагаар чоно авлаж буй Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын бэлчээрийн даац 1-3 дахин хэтэрчээ. Энэ бол 1 хонины идэх өвсийг 2-6 хонь хувааж идэж байна гэсэн үг. “Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийх, хананыхаа хэрээр газраа дугуйлах” гэдэг шиг бэлчээрийнхээ хэрээр малаа өсгөх хэрэгтэй байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн яам үүнийг бас бодолцох ёстой сон. Юм л бол чоныг хойд зүгийн хар овоохой болгодог, алах хядахын дон шүглэсэн хүмүүсээс байгалийн эд эс бүрийг хамгаалах нь БОУАӨЯ-ны үүрэг. Энэ үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй бол Ж.Энхбаяртай суудлаа солино уу, Б.Батбаатар сайд аа!